Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 31

Fleytan er of smá, . . .
Tafla I Bátastærðir í Gullbringu- og Kjósarsýslu um 1780
Lengd Breidd Ðýpt
í m í m í m
Teinæringur 10,37 3,03 0,92
Áttæringur 9,05 2,75 0,88
Sexæringur 7,85 2,20 0,80
Feræringur 6,65 1,78 0,65
Tveggja manna far 5,44 1,39 0,50
Heimild: Skúli Magnússon: „Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu", 68. Skúli ritar um „lengd
ofan við stefni" sem hlýtur að merkja að bátarnir hafi verið mældir milli stafna að utan.
Málin í töflunni eiga því við heildarlengd bátanna.
s
hvatningarljóði sínu til Islend-
inga víkur skáldið Einar Bene-
diktsson að fornu vandamáli
landsmanna, smæð fiskibáta, sem
gerði sjósókn torvelda og aflahlut
rýran.
Talið er að stórum bátum, tólfær-
ingum og teinæringum, hafi fækk-
að verulega kringum aldamótin
1700. Raunar er engin heildarskrán-
ing báta í landinu til fyrr en frá ár-
inu 1770 en ýmsar trúverðugar
heimildir þykja benda til stærri báta
á 17. öld en síðar varð.2 En hvers-
vegna fækkaði stórum bátum
skyndilega um 1700 og því fjölgaði
þeim ekki aftur þegar harðindakafl-
anum sem hrjáði landið um það
leyti lauk?
Bátastærðir
Stærð báta hefur afgerandi áhrif á
notagildi þeirra. Á stórum bátum
mátti sækja lengra en unnt var að
gera á smábátum og aflahlutur
hvers og eins var meiri á stóru bát-
unum þegar fiskaðist. Páll Vídalín
lýsti fiskveiðum íslendinga á eftir-
farandi hátt nálægt aldamótunum
1700 og gefur lýsing hans góða hug-
mynd um það hvað munurinn á
stórum bátum og litlum þýddi fyrir
þá sem réru til fiskjar.
Hinar almennu fiskveiðar í sjó
ganga oft frámunalega böksu-
lega. Menn kunna ekki nægilega
að fara með segl, þegar vindur
blæs á hlið eða móti. Með öðrum
orðum, ef vindurinn er ekki hag-
stæður, þá sitja menn annað-
tveggja í landi eða leggja sig í
lífsháska við að fara á sjóinn,
þegar ekki er á annað að treysta
en árarnar. Þeir verða því að
bjargast við of litla báta sem ein-
ungis er róið. En sé eitthvað að
veðri, verður ekki róið nema
skammt undan og hætta á, að
bátarnir farist. Af þessu aflast lít-
ið því fiskurinn leggst oft frá
landi og út á djúpið.3
Utgerð stóru bátanna var mannfrek
°g einkum bundin við stærri út-
gerðaraðila. Af þeim má nefna út-
gerð konungs í Vestmannaeyjum
og útgerð biskupsstólsins í Skál-
holti. Athugun á stærðum báta og
breytingum á þeim ætti því að
varpa nokkru ljósi á ástand sjávar-
útvegs á 18. öld. Ennfremur má
ætla að athugunin gefi dálitla hug-
mynd um það hvaða áhrif mikil
áföll af völdum náttúrunnar höfðu
á atvinnuhætti í kyrrstæðu samfé-
lagi 18. aldar og sýni hversu van-
megna íslendingar voru til að
bregðast við slíkum atburðum.
Skúli Magnússon landfógeti fjall-
aði um stærðir fiskibáta í Gull-
bringu- og Kjósarsýslu í verðlauna-
ritgerð sinni um sýslurnar. Ritgerð-
ina er hann talinn hafa samið að
mestu á árunum 1782-1784 og lokið
henni að fullu árið 1785.4 Skúli
flokkaði bátana eftir fjölda ræðara,
þannig er: „sá bátur, sem hefir
fimm rúm og er fimmróinn með 10
árum, nefndur tíahringur; sá sem
hefir 4 rúm og 8 árar, áttahringur;"5
í töflu I má sjá stærðir báta eins og
þær voru í sýslunum tveim um það
leyti sem Skúli vann ritgerð sína.
Hann getur þess ekki hve marga
báta hann athugaði til að komast að
niðurstöðum sínum, og er því ekk-
ert hægt að fullyrða um almennt
gildi þeirra. Sjálfsagt gefa þær samt
trúverðuga mynd af algengum
bátastærðum, á þessum slóðum
a.m.k., á síðari hluta 18. aldar.
Skúli taldi og flokkaði báta á vetrar-
vertíðinni árið 1780 mjög gaum-
gæfilega6 og hefur því verið þessum
málum vel kunnugur.
í riti sínu íslenzkir sjávarhættir II,
hefur Lúðvík Kristjánsson gert ítar-
lega grein fyrir stærðum árabáta
eins og þær voru í upphafi þessarar
aldar en mæling fór aðallega fram
árið 1905.7 Þegar þessar mælingar
voru gerðar var vélaöld að ganga í
garð og hugsanlegt er að bátar hafi
þess vegna verið smíðaðir eitthvað
stærri og þyngri en áður hafði tíðk-
ast, a.m.k. þeir yngstu. Sennilegast
er þó að flestir þeirra hafi verið
smíðaðir með það í huga að sem
liprast væri að róa þeim og setja í
naust með handafli og stærðin látin
miðast við það. Má þá ætla að hún
sé svipuð og verið hafði næstu aldir
á undan enda eru þess dæmi að
nýmælum í bátasmíði var hafnað af
hérlendum vegna þess að þau hent-
uðu ekki staðháttum. Er þar átt við
báta með Sunnmærarlagi sem reynt
var að innleiða seint á 18. öld en
þóttu of þungir í setningu. Gekk
treglega að fá kaupendur að þeim
þótt verð væri haft lágt og Sunn-
mærarbátar taldir þola betur sjó en
þeir íslensku.8 Varðandi samanburð
á stærð bátanna árið 1905 við báta
18. aldar er vert að gefa gaum að
því að vegna efnisskorts gætu þeir
síðarnefndu hafa verið eitthvað
minni en annars tíðkaðist þegar
viðunandi framboð var á smíðaviði.
Engu að síður virðast ekki hafa orð-
ið slíkar breytingar á íslenskum ára-
bátum né útgerð þeirra að mæling-
arnar frá 1905 séu ekki nothæfar
sem vísbending um algengar stærð-
ir báta fyrr á tíð. Samanburður við
niðurstöður Skúla Magnússonar er
vitanlega sjálfsagður.
Til að gefa betri hugmynd um
það hve stærð báta skipti miklu
máli, er rétt að greina einnig frá
SAGNIR 29