Sagnir - 01.04.1990, Síða 50

Ólöf Garðarsdóttir
Á tímum upplýsingarinnar var reifun ungbarna fordæmd.
Mannúðarsjónarmið
Þótt margir erlendir upplýsingar-
frömuðir, eins og Voltaire hafi verið
andsnúnir trúarbrögðum og valdi
kirkjunnar, hélt hin píetíska hús-
agatilskipun velli allt upplýsingar-
tímabilið á íslandi. Áfram var lögð
áhersla á uppeldi í guðsótta, hlýðni
og iðjusemi. Upplýsingin valdi hins
vegar nýjar leiðir að þessu marki.
Þannig komu fram mannúðarsjón-
armið í ritum upplýstra manna eins
og Baldvins, en hann hvatti húsráð-
endur til að sýna börnum og vinnu-
hjúum gott fordæmi bæði til orðs
og æðis. Hann varaði húsráðendur
við að fara illa með niðursetninga
og vinnuhjú, sagði góða meðferð
þeirra vera eina aðalforsendu betr-
unar og þannig heillavænlegast
fyrir samfélagið að sýna þeim um-
burðarlyndi.24 Björn í Sauðlauksdal
varaði foreldra við að ofnota vönd-
inn og sagði refsingar í tíma og
ótíma gera börn þver og einþykk.
Leikir og skemmtan höfðu verið
þyrnir í augum píetista, en nú
kveður við annan tón. Þannig segir
í Arnbjörgu:
Leikfang og skemmtan er börn-
um ómissandi því þar við styrkj-
ast bæði sinnisins kraftar og heil-
brigði líkamans . . . Þá skemmt-
an leyfir góð móðir helst
börnum, sem gefur holla og
háskalausa hræring líkamanum.
Ekki spillir hún skemmtan barna
með nokkri nauðung því þá er
það ekki skemmtan lengur.25
Líkamlegt uppeldi
Á upplýsingaröld var fyrst farið að
líta á ungbarnadauðann sem samfé-
lagslegt vandamál og þótt ekki væri
efast um guðlega forsjón, voru
menn, á tímum skynsemi, tilbúnir
að grípa fram fyrir hendur hennar
til að auka lífslíkur og bæta heilsu-
far. í endurskoðaðri Lækninga-Bók
Jóns Péturssonar eru konur hvattar
til brjóstgjafar, og þar er hár ung-
barnadauði hér á landi rakinn til
þess að börn voru ekki lögð á
brjóst.26 Björn í Sauðlauksdal var á
sama máli og ritar í Arnbjörgu:
Það fyrsta sem barn á skilið af
móður sinni, er hennar brjósta-
mjólk, 1, 2, eða 3 ár eftir kring-
umstæðum . . . því hraust og
heilbrigð kona getur annast og
alið á brjósti sér fleiri en einn
brjóstmylking27
Björn hafði samt nokkrar efasemdir
um gildi brjóstagjafar og í bókinni
um Atla segir m.a.:
Þegar kona er skapvargur og of-
safull í sinnisins hræringum,
hverjar helst sem eru, þá er
mjólk hennar óholl, helst strax
eftir hverja skorpu. Sé hún
þunglynd og fúllynd eður hafi
hún nokkurn erfðasjúkleik . . .
þá skyldi slík kona aldrei gefa
barni brjóst ... 28
f anda Rousseau var reifun ung-
barna fordæmd, a.m.k. mælst til
þess að dregið væri úr henni. Þann-
ig sagði Björn reifun
óskynsamlega meðferð á börn-
um þegar þeim er lengi haldið í
því stranga fangelsi á þeim tíma
þegar limir þeirra og liðamót
þurfa ei síst frjálsar hræringar.
Þá þykir nákvæmri móður
reifatími of langur ef barn er ei
komið í ruggu 7 nátta gamalt svo
það geti þar rétt sig og teygt,
hneppt sig og velt sér sem því er
hægast.29
Uppbygging opinberrar læknis-
þjónustu hófst hér upp úr 1760, en
þá var settur landlæknir og 1766
voru stofnuð embætti fjórðungs-
chirúga (læknir). í upphafi 19.aldar
voru 6-7 læknar starfandi á ís-
landi.30 Dreifbýlið kom í veg fyrir
markvissa læknisþjónustu og þegar
hafist var handa við að bólusetja
landsmenn við kúabólu í kringum
aldamótin 1800 var prestsefnum
kennd bólusetningaraðferðin.
Baldvin Einarsson og Magnús Step-
hensen lögðu raunar til að prestar
fengju tilsögn í öllum undirstöðu-
atriðum læknisfræðinnar, en sú til-
laga náði aldrei fram að ganga
vegna andstöðu læknastéttarinn-
ar.31 Engu að síður hlýtur starfssvið
presta að hafa verið mun umfangs-
meira hér á landi en annars staðar,
bæði á sviði fræðslumála og heilsu-
gæslu.
Eins og Ijóst má vera af framan-
sögðu virðast menn á tímum upp-
lýsingarinnar smátt og smátt vakna
til vitundar um gildi bættrar líkam-
legrar og andlegrar meðferðar á
börnum. Loftur Guttormsson dreg-
ur hins vegar í efa að boðskapurinn
hafi náð eyrum almennings og
48 SAGNIR