Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 62

Óskar Bjarnason og Unnur Karlsdóttir
kirkjugrið. Tillögurnar fengu ekki
lagagildi hér á landi en sama ár
skrifaði nýbakaður hirðstjóri, Páll
Stígsson, konungi bréf og ítrekaði
óskir sem hann segir vera frá fs-
lendingum sjálfum um löggjöf til að
draga úr ólifnaði í landinu.5 Arið
1563 ítrekar hann enn sömu óskir í
bréfi til konungs og leggur til í leið-
inni að veitingavald biskupa á
prestaköllum verði af þeim tekið.
Konungi hefur verið farið að leiðast
þófið og með bréfi 20. mars 1563
lögleiddi hann „Kaldangursrecess-
i n n" á íslandi og tók fram í leiðinni
að dauðadómur lægi við sifjaspell-
um.6
íslendingar voru sem fyrr ekki
ánægðir með recessinn og föstu-
daginn 30. júní 1564 settust 24 lög-
réttumenn niður við Öxará og
sömdu um siðferðismálin sín eigin
lög: Stóradóm. Ástæðuna segja þeir
þá að hér þótti
suo storlig þorf og naudsyn aa
vera saker þeirrar ohæfu og for-
dæduskapar sem suo margann
hender opt og osialdann ár epter
ár mest saker hegningarleysis,
sem Gud forbetri . . .
Hér var ekki um að ræða neina
bráðabirgðalausn því dómurinn
skyldi standa „vm aldr og æfe fyrir
allt folck aa Jslande, alna og oborna,
karlmenn og konr."7 Ekkert bendir
heldur til þess að konungur hafi
gert uppkast að Stóradómi eða lög-
réttumennirnir hafi ekki samið
hann sjálfviljugir enda kvörtuðu ís-
lenskir embættismenn ekki undan
honum næstu áratugi þótt þeir
leyfðu sér að kvarta undan verald-
legu vafstri og ágirnd presta svo
dæmi sé nefnt.8 í Stóradómi kemur
fram að semjendur hafi verið til-
nefndir af „erligum og velburdug-
um monnum" lögmönnunum Páli
Vigfússyni og Eggerti Hannessyni
en „þann heidurligi. velburduge og
hattaktadi hofudzmann Pall Stigs-
son konglig maiestetz bijfalnings-
mann yfer allt Jsland hafdi hier
doms aa bedizt af logmonnunum."9
Konungur undirritaði síðan plaggið
árið eftir og þar með öðlaðist Stóri-
dómur lagagildi.
I stuttu máli: íslendingar fréttu af
nýjum siðferðislögum í Danmörku
1558 eða 59 þar sem dómsvaldið var
fært til veraldlegra ráðamanna og
refsingar hertar að mun. Ymsir em-
bættismenn hér, þar á meðal hirð-
stjórinn og lögmennirnir báðir,
voru áfram um að fá svipaðar um-
bætur á íslandi en kennimönnum
leist ekkert á breytingarnar. íslend-
ingar höfnuðu dönsku lögunum
óbreyttum en sömdu að beiðni
hirðstjórans ýtarleg lög í svipuðum
anda sem konungur undirritaði árið
eftir. Konungur og íslenskir em-
bættismenn virðast því hafa verið
samstíga um setningu Stóradóms
og þær breytingar sem hann hafði í
för með sér.
„Karlmenn höggvist en
konur drekkist"
Nafnið „Stóridómur" er ekki til-
komið vegna þess að hann hafi
verið svo hræðilegur, heldur vegna
þess hve langur hann var og ýtar-
legur. Hann er einnig þekktur í
heimildum sem „Langidómur" eða
„Alþingisdómur hinn stóri". Hann
var að vísu byggður á gömlum
kaþólskum lögum en fól í sér nýj-
ungar sem áttu eftir að reynast
mörgum örlagaríkar.
Byltingarkenndasta nýjungin var
sú að þeir sem urðu sekir um alvar-
legustu sifjaspell hefðu „fyrirgjört
lífinu. Karlmenn höggvist en konur
drekkist" eins og komist var að
orði. Hér er ekki ætlunin að telja
upp öll ákvæði laganna en til að
gefa hugmynd um strangleikann og
nákvæmnina skulu hér taldar upp
þær 17 konur sem karlmaður mátti
ekki samrekkja ef hann vildi halda
lífinu. Þulan er sótt í Kristnirétt
Hýðing í itppsigl-
ingu. Staflýsing lir
Jónsbókarhandriti frá
byrjun 17. aldar.
60 SAGNIR