Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 64

Óskar Bjarnason og Unnur Karlsdóttir
ástæðan fyrir innleiðingu Stóra-
dóms sé aðeins sú sem kemur fram
í framangreindum bréfum og
dómnum sjálfum: Að yfirvöldum
hafi allt í einu um miðja 16. öld þótt
nóg komið af óskírlífi og siðspill-
ingu Islendinga og ákveðið að grípa
í taumana áður en þjóðin sleppti
gersamlega fram af sér beislinu.
Málið verður að skoða í víðara sam-
hengi.
Siðaskiptin í Norður-Evrópu
höfðu í för með sér stóraukin völd
ríkisins á kostnað kirkjunnar. Þjóð-
höfðingjar urðu æðstu yfirmenn
hennar og hún missti hluta eigna
sinna, tekjustofna og allt dómsvald.
Áratugina eftir siðaskipti hafði
Danakonungur skipulega sölsað
undir sig eignir og tekjulindir kirkj-
unnar, ekki bara á íslandi heldur í
öllum sínum löndum. Hann hafði
eignað sér allar klaustuajarðir og
öðlast þar með um 15% allra jarð-
eigna á íslandi, gert upptækt gulþ
silfur og dýrgripi í eigu íslenskra
biskupsstóla og klaustra að jafngildi
um 12500 kýrverða og tekið til sín
um helming biskupstíundar.13 Par
að auki var árið 1563 dregið úr völd-
um kirkjunnar með því að færa
veitingavald prestakalla frá biskup-
um í hendur lénsmanna konungs
(sbr. bréf Páls Stígssonar hér að
framan).14 Fimmtán árum eftir setn-
ingu Stóradóms tók konungur til
sín allan gjaftollinn, nefskatt sem
áður hafði að hálfu runnið til kirkju
sem árlegt aflátsgjald.15 Átta árum
síðar var kirkjuþingið lagt niður.16
Páll Stígsson hirðstjóri sem hvatti
manna mest til strangari siðferðis-
löggjafar átti ríkan þátt í og jafnvel
frumkvæði að mörgum þessum
breytingum. Með Stóradómi fluttist
dómsvald í siðferðismálum frá
kirkju til konungs og þar með allur
sá sakeyrir sem því fylgdi. Konung-
ur fékk þó ekki allt sektarféð, sýslu-
menn fengu þriðjapart og sömu-
leiðis höfuðsmaður en hlutur þeirra
hefur þó að hluta runnið til kon-
ungs í gegnum afgjöld embætt-
anna. Páll E. Ólason hefur reiknað
út að tekjur konungs af sakeyri frá
íslandi hafi náð 422 ríkisdölum á
einu ári (1596-97) sem jafngildir yfir
100 kýrverðum.17 Mestur hluti sak-
eyrisins var fyrir skírlífisbrot.
Þannig var Stóridómur liður í
margþættum aðgerðum konungs
og embættismanna hans til að
brjóta niður völd kirkjunnar og
komast yfir tekjulindir hennar. En
er þá komin full skýring á öllu sam-
an?
Kenningar Lúthers
Ýmis atriði í dómnum er ekki hægt
að skýra eingöngu með græðgi kon-
ungs. Það á við um ákvæðin um
vandarhögg og húðlát og að við
þriðja hórdómsbroti skyldu eignir
hins dauðadæmda falla í hendur
löglegum erfingjum. í inngangi
sjálfs Stóradóms rita hneykslaðir
lögréttumenn um „óhæfu", „for-
dæðuskap" og „hegningarleysi" en
er þetta siðvendnishjal ekkert ann-
að en yfirvarp? Það virðist þrátt
fyrir allt að „eigna [megi] versleg-
um yfirvöldum einhverja um-
hyggju fyrir kórréttu siðferði"18, að
semjendum dómsins hafi í raun og
veru gengið það til að stemma stigu
við skírlífisbrotum. Þá á eftir að
svara því af hverju þessi áhugi
kviknaði einmitt á þessum tíma og
af hverju þessar hörðu refsingar
komu til. Þetta var jú ekki í fyrsta
skipti sem yfirvöld, andleg eða
veraldleg, reyndu að stjórna kynlífi
þegna sinna.
Davíð Þór kemst að þeirri niður-
stöðu að „rök fyrir slíkri refsiat-
höfn, sem í Stóradómi er að finna,
mátti og má sækja beint í röksemdir
Lúthers."19 Lúther gaf veraldlegum
yfirvöldum fullt umboð til að halda
uppi lögum og reglu. Þau skyldu
líka ákveða hvaða aðferðum væri
beitt og dauðarefsingu var ekkert til
fyrirstöðu, ef luin gæti stuðlað að
aukinni löghlýðni. Lúther lagði
þunga áherslu á að kynlíf utan
hjónabandsins væri gegn vilja guðs
og reyndar stýrt af sjálfum djöflin-
um, óvini hjónabandsins. Þessar
kenningar eru reyndar þekktar úr
kaþólsku en Lúther leit hórdóms-
brot óvenjulega alvarlegum augum
og taldi það mesta þjófnað sem
hægt væri að fremja.20 Hann hvatti,
með tilvísun í gamla testamentið, til
dauðarefsingar fyrir þessa yfirsjón
ef saklausi makinn kærði sig ekki
um að fyrirgefa þeim synduga:
Spyrjirðu þá hvað gera skuli við
hinn seka sem getur ef til vill
ekki einu sinni lifað í hreinlífi
upp frá því. Svar: Til þess setti
Guð þau lög að grýta skyldi hór-
konur og -karla að slík spurning
væri óþörf. Hið veraldlega sverð
og yfirvald skal sem sagt deyða
hinn seka því sá sem brýtur sitt
hjónaband hefur saurgað sjálfan
sig og er fyrirlitinn sem dauða-
dæmdur væri.21
Þessar hugmyndir hljóta að vera
forsenda refsinga við hórdómi og
lauslæti en svipaðar hugmyndir
voru einnig við lýði í kaþólskunni
og meira að segja var hjónabandið
meðal sakramentanna (þ.e. heilagt)
og órjúfanlegt. Siðskiptamenn litu
hinsvegar á það sem veraldlegt
fyrirbæri og leyfðu skilnað í vissum
tilfellum. Auk þess er augljóslega
ekki hægt að skýra aukna refsi-
hörku við sifjaspellum með tilvísun
í kenningar um hjónabandið. Það
verður því að leita víðar að orsök-
um aukinnar refsihörku en í hug-
myndir siðskiptafrömuðanna um
hjónaband, kynlíf og valdsvið ríkis
og kirkju.
Áttavilltur múgur d
meginlandinu
Um miðja 16. öldina var refsiharka
að aukast bæði í löndum kaþólskra
og mótmælenda. Þetta birtist helst í
aukningu dauðarefsinga og skírlíf-
isbrotin voru þar ekki undanskilin.
Þetta kemur ekkert á óvart þegar
litið er á pólitískan og hugmynda-
legan óróa áratugina á undan. Tug-
ir trúarleiðtoga komu fram á sjónar-
sviðið með mismunandi guðfræði-
kenningar og fengu fjölmarga
áhangendur. Margar þessara hreyf-
inga voru ekki aðeins trúarlegar
heldur líka pólitískar og sumar all
herskáar. Þær áttu það allar sam-
eiginlegt að hræða bæði lúthersk og
kaþólsk yfirvöld sem ofsóttu þær
grimmilega. Árið 1534 fengu yfir-
völd forsmekkinn að því sem gæti
gerst í trúar- og þjóðfélagsbyltingu:
I borginni Munster í Þýskalandi
yfirtók róttæk trúarhreyfing borgar-
stjórnina og kom á nokkurs konar
kommúnísku samfélagi. Uppreisn-
62 SAGNIR