Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 46

Ólöf Garðarsdóttir
finnst líklegt að hér sé um að ræða
áhrif frá Lúther og viðhorfum hans
til alþýðunnar eftir bændaupp-
reisnirnar. Yfirvöld kvörtuðu sáran
yfir lausagangsplágunni sem var
meðal annars rakin til agaleysis.
Þannig segir í Bessastaðapóstum
frá 1685:
Kunna lausgángarar að orsakast
með því móti, að einn partur af
börnum og þjónustufólki kann
finnast latt, ódugtugt, blótsamt,
trássugt og óhlýðið í orðum og
verkum við sína foreldra og hús-
bændur, . . . svo að bóndinn,
sem ei kann þeim í tilbærilegum
húsaga að halda, vill heldur
þeim burt sleppa en frekari
skaða líða, og með svo móti or-
sakar ódygðin þeim lausgáng-
ara-frelsið.6
Yfirvöld og húsráðendur voru
hvattir til að beita vendinum óspart
til að betri agi kæmist á. Vöndurinn
var einnig mikilvægur í trúarlegri
uppfræðslu og trygging fyrir því að
börn sýndu foreldrum sínum til-
hlýðilega virðingu.
Fljótt á litið kann okkur að virðast
að uppeldi á tímum rétttrúnaðarins
hafi verið býsna harðneskjulegt.
Mér finnst rétt að taka tiltækum
heimildum með fyrirvara, því þótt
yfirvöld hvetji opinberlega til
strangs aga og líkamlegra refsinga,
er ekki þar með sagt að foreldrar
hafi almennt ekki sýnt börnum sín-
um blíðu og beitt vendinum spar-
lega. Reyndar er ljóst af heimildum,
að valdhafar voru ekki allskostar
ánægðir með „agaleysið" sem börn
ólust upp við. Þannig segir í hús-
agatilskipuninni:
Fremji börnin nokkuð ósæmi-
legt, þá eiga foreldrarnir ekki eft-
ir hingað til brúkanlegum siðvana
að láta of-mikið eftir þeim . . ,7
(Leturbreyting höfundar)
Þótt erfitt sé að fullyrða nokkuð um
uppeldisaðferðir og umgengnis-
hætti alþýðunnar við börn á 17. öld,
virðist ljóst að flestir íslendingar
kunnu skil á kverinu hans Lúthers í
upphafi 18.aldar.8 Eiginlegt bóklæsi
mun þó ekki hafa orðið algengt fyrr
en undir lok aldarinnar, en sú hug-
myndastefna sem líklega átti hvað
Húsagatilskipunin frá 1746 var sennilega áhrifamesta löggjöf á 18. og 19. öld. Þar kom fram raunsæisleg
viðleitni til að heitnfæra hugmyndir píetismans á veruleika staðnaðs bændasamfélags.
náðu því til mikils hluta þjóðarinn-
ar, þegar það er haft í huga hve
vinnuhjúastéttin var fjölmenn.
Sóknarprestum bar að ganga úr
skugga um þekkingu vinnufólks á
kristindómnum, ekki síður en barn-
anna. Þetta er ekki eins fráleitt og
það kann að virðast við fyrstu sýn,
þar sem ekki var gerð krafa um bók-
læsi var vissulega meiri hætta á að
trúarboðskapurinn gleymdist, væri
ekki rifjað upp reglulega.
Breyttra viðhorfa gætti gagnvart
ungdómnum eftir siðaskiptin, en
fram til þess tíma var ekki talað um
„óhlýðni" og „leti" vinnufólks í op-
inberum skjölum. Loftur Guttorms-
son rekur þetta til harðæris undir
lok lú.aldar, sem leiddi til þess að
vinnufært fólk flosnaði upp og fór á
flakk í meira mæli en áður.5 Mér
Danski presturinn Ludwig Harboe starfaði hér á
landi á árunum 1741-45. Hann átti ríkan þátt í
útbreiðslu píetískrar hugmyndafræði á íslandi og
fyrir tilstilli hans var settur fjöldinn allur af til-
skipunum sem vörðuðu uppeldis- og menntamál.
44 SAGNIR