Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 68

Óskar Bjarnason og Unnur Karlsdóttir
Það var ekki siður að útliella konublóði því skyldir drekkja konum en ekki luílshöggva.
draga það til baka því vinnuhjúin á
bænum vissu betur og sögðu frá.
Fyrir það lét Björn hýða vesælan
vinnumann sinn og sór fyrir öll
mök við systur sína með tylftareiði.
Var það látið gott heita og trúverð-
ugt, enda hefur hann átt hæg
heimatökin sjálfur sýslumaður og
dómari héraðsins. 1605 lagði Björn
svo fram málsskjöl sín á Alþingi og
var talinn frír allra saka.45
En séra Sigurður flýði til Dan-
merkur þar sem hann „fátækur . . .
útlendingur" klagar og kærir með
„grátandi tárum" fyrir konungi það
misrétti og rangindi er hann hefði
verið beittur á Islandi af Birni sýslu-
manni. Kvað hann Björn hafa neytt
sig saklausan til að gangast við
börnum Sesselju með alvarlegum
hótunum um að láta lumbra ærlega
á sér og jafnvel skjóta ef hann ekki
hlýddi.46
Óverðugir fátæklingar hafa
sennilega oftast játað sekt sína und-
anbragðalaust frammi fyrir mikil-
leik valdsmanna. Árið 1743 voru
systkynin Jón og Sunnefa Jónsbörn
dæmd til dauða fyrir barneign sín á
milli, sem þau höfðu „laus, liðug og
óneydd meðkennt."47 Oft neituðu
þó konur að feðra börn sín eða voru
með vöflur og undanbrögð talandi
um huldumenn eða ókunna menn í
haga. Petta voru slæm mál fyrir
yfirvaldið þar sem ekkert í lögum
heimilaði að pynta fólk til sagna
sbr. sögu Þórdísar hér í byrjun. í
konungsbréfi 1625 var tilskipað að
konur sem neituðu að segja til feðra
barna sinna skyldu sendar í Spuna-
húsið í Kaupmannahöfn. Það var
gert í nokkur skipti en féll svo nið-
ur.48
Stórkörlunum, sem voru ekki síð-
ur breyskir en almúginn, tókst alla-
vega stundum að forða sér undan
réttvísinni hvort sem þeir beittu
fyrir sig samböndum eða nöktu
valdinu. Hefur þetta annars nokk-
uð breyst?
Breytingar á ákvæðum og
endalok Stóradóms
Á 18. öld var það orðið æ algengara
að dauðadómum væri vísað til náð-
ar konungs sem oft breytti refsing-
unni í ævilanga þrælkun í betrunar-
húsi í Kaupmannahöfn. Á seinni
hluta aldarinnar jókst tregða til að
framkvæma refsingar samkvæmt
Stóradómi af fullri hörku. I um 20
konungs- og kansellísbréfum 1749-
1803 er kveðið á um niðurfellingu
eða mildun refsinga fyrir siðferðis-
brot. Mest er áberandi fækkun líf-
látsdóma með því að senda hina
dæmdu í betrunarhúsið. Á 19. öld
voru líkamsrefsingar orðnar önd-
verðar siðferðishugmyndum
manna og átti aukinn húmanismi
og upplýsingin sinn þátt í því. Fólk
fór að taka út refsingar á annan hátt
en Stóridómur mælir á um og virð-
ist hann lognast út af án þess að
vera formlega afnuminn.49 Þó telst
hann hafa fallið sjálfkrafa úr gildi
þegar sakamálalöggjöf Danmerkur
var lögleidd á Islandi 24. jan. 1838.50
Stóridómur lognaðist því út af á
svipaðan hátt og hann hafði orðið
til: Vindar úti heimi blása öðruvísi
en áður, berast til íslendinga sem
aðlaga sig nýjum aðstæðum.
Lokaorð
Stóridómur var að ýmsu leyti bylt-
ing í siðferðislöggjöf íslendinga en
þó minni en halda mætti við fyrstu
sýn. Þær siðferðishugmyndir sem
hann byggir á var engin uppfinning
mótmælenda, hvað þá íslenskra
lögréttumanna, heldur á sér djúpar
rætur langt aftur í kaþólsku. Nýj-
ungarnar voru annars vegar líkams-
og dauðarefsingar, hærri sektir en
áður og hert viðurlög við endur-
teknu broti. Hins vegar færðist
dómsvald í siðferðismálum frá
kirkju í hendur konungs og em-
bættismanna hans sem nú stungu
sakeyrinum í sinn vasa. Refsihark-
an átti sér rætur í þjóðfélags- og
trúarlegu umróti í Evrópu siða-
skiptanna þegar stjórnvöld reyndu
að lægja öldurnar og koma röð og
reglu á atferli og þankagang al-
mennings og hugsanlega hefur hin
nýtilkomna plága sárasótt hrætt
yfirvöld enn og aukið hörkuna.
Þegar refsistefnan svo barst til ís-
lands verður ekki séð annað en að
ráðamenn hafi tekið henni fegins
hendi og notað tækifærið til að
sníða hana örlítið eftir eigin hags-
munum með áherslu á sifjaspell og
föst gjöld án tillits til efna þess seka.
Þótt það tæki sinn tíma fyrir Stóra-
dóm að komast á flot og verða beitt
sem skyldi fékk hann rífandi með-
66 SAGNIR