Sagnir - 01.04.1990, Blaðsíða 32

Kristján Sveinsson
Tafla II Meðalstærðir báta um 1905
Fjöldi báta Meðal- Meðal- Meðaldýpt
lengd í m breidd í m í m
Tólfæringar 19 10,27 2,67 0,85
Teinæringar 58 9,33 2,28 0,82
Áttæringar 127 8,95 2,40 0,88
Sexæringar 297 7,25 1,88 0,69
Feræringar 314 6,02 1,63 0,63
Tveggja manna för 19 5,53 1,45 0,57
Tafla II er unnin upp úr töflum 1 til III í bók Lúövíks Kristjánssonar íslcnzkirsjávarhxttir II,
107-11. Þar koma einungis fram meðalstærðir báta en rétt er að geta þess að allnokkur frávik
geta verið innan einstakra stærðarflokka. Lúðvík tekur fram að mælingamennirnir virðast
hafa flokkað bátana eftir fjölda ræðara þannig að t.d. áttróinn sexæringur flokkaðist sem
áttæringur. Lengd bátanna var mæld milli stafna að innan og þarf því að bæta u.þ.b. 30 sm
við til að fá mestu lengd þeirra.
Tafla III Burðarmag n báta
Teinæringur 6600 kg 11 hlutir 60 þorskar í hlut
Áttæringur 5400 kg 9 hlutir 60 -
Sexæringur 3500 kg 7 hlutir 50 -
Feræringur 2400 kg 6 hlutir 40 -
Tveggja manna far 700 kg 3 hlutir 20 -
Tafla III er unnin upp úr íslenzkum sjávarítáttum 11, 112 og byggist á heimild frá árinu 1776.
Tafla IV Skipting báta í stærðarflokka árið 1770.
Tólfæringar 2 0,1%
Teinæringar 20 1,1%
Áttæringar 386 20,6%
Sexæringar 310 16,6%
Fimm manna för 223 11,9%
Feræringar 278 14,9%
Þriggja manna för 41 2,2%
Tveggja manna för 604 32,2%
Eins manns för 5 0,3%
Samtals 1869 100%
Heimild: Undsnefndin 1770-1771 I, Rv. 1958, 214.
burðarmagni þeirra, enda er það
mælikvarði á afkastagetu.
Eins og sjá má á töflu III er veru-
legur munur á afkastagetu. Þegar
vel fiskaðist gat maður á teinæringi
dregið 50% meiri afla en maður á
feræringi. Auk þess var hægt að
sækja stífar og lengra á stóru bátun-
um en hinum litlu.
Allmargar vísbendingar eru um
að a.m.k. fram á fyrsta áratug 18.
aldar hafi verið til í landinu fleiri
stórir bátar en síðar varð.
Árið 1685 fórust þrír teinæringar
af Stafnesi og fjórir úr Vestmanna-
eyjum.9 Skálholtsstóll gerði fimm
skip út frá Þorlákshöfn um 1700,
einn tólfæring og fjóra teinæringa10
og árið 1700 fórust þrír tólfæringar
úr Grindavík.11 Árið 1707 getur Árni
Magnússon þess að í Vestmanna-
eyjum séu þrír tólfæringar og 11
teinæringar í eigu konungsútgerð-
arinnar og hermt er að snemma á
vertarvertíð árið 1706 hafi teinær-
ingur farist á Járngerðarstaðasundi í
Grindavík og annar í vertíðarlok í
Þorlákshöfn.12
Fyrsta heildartalning báta er frá
árinu 1770 og var gerð að tilhlutan
Landsnefndarinnar fyrri. Sam-
kvæmt skýrslu Ólafs Stefánssonar
amtmanns til nefndarinnar frá 20.
mars 1771 voru bátar í landinu þá
1869 talsins og skipting í stærðar-
flokka eins og fram kemur í töflu
IV.
Hér er áberandi hve litlir bátar
eru margir. Feræringar og minni
bátar eru rétt tæp 50% af heildar-
fjöldanum. Stórir bátar, tólfæringar
og teinæringar eru hinsvegar
aðeins um 1% af heildarfjölda.
Hlýtur þetta að benda til þess að
útgerð stóru bátanna hafi af ein-
hverjum orsökum verið orðin óhag-
kvæm, eða að landsmenn hafi ekki
getað eignast þá. Til nánari athug-
unar á þessu verður fyrst hugað að
bátasmíðum og efnivið í báta.
Rekaviður og innflutt timbur
Óþarft er að fara mörgum orðum
um skógleysi landsins og þá stað-
reynd að hér vex ekki smíðaviður.
Rekaviður hefur að nokkru leyti
bætt skógleysið upp.
í Jarðabók Árna og Páls eru taldar
fram 130 rekajarðir í Sunnlendinga-
fjórðungi, 224 í Vestfirðingafjórð-
ungi og 215 í Norðlendingafjórð-
ungi og heimild frá árinu 1918 telur
156 rekajarðir í Austfirðingafjórð-
ungi. Rekajarðir á landinu hafa því
verið taldar 725 þegar öllu er til
skila haldið,13 en reki á fjörur þeirra
er mismikill. Talsverð hlunnindi
voru af rekum víða um land, nema
við Breiðafjörð. Þar var trjáreki
jafnan lítill.14 Mestur afrakstur var
af rekafjörum á Hornströndum, í
Þingeyjarsýslu milli Langaness og
Tjörness og í Austur-Skaftafells-
sýslu.15
Talið er að á fyrri hluta 17. aldar
30 SAGNIR