Sagnir - 01.04.1990, Side 71

Um fátæka presta og ríka
Svo skrifaði Jón Konferensráð Ei-
ríksson í ritinu Um viðreisn Islands,
sem kom fyrst út árið 1768. Stéttin
sem Jón talaði um var prestastéttin
á Islandi. Hann taldi að efnahags-
lega gætu aðeins örfáir prestar sinnt
uppeldisskyldum sínum svo vel
mætti fara. Afkoma klerka á þess-
um tíma var æði misjöfn. Þannig
höfðu einstaka prestar tekjur sam-
bærilegar við æðstu embættismenn
landsins á meðan aðrir voru litlu
betur settir en aumir kotbændur.
Prestar fengu tekjur af sókninni
annars vegar og af landinu hins
vegar. Afkoma þeirra fór því yfir-
leitt eftir efnahagslegu ástandi
sóknarinnar. Með því að skoða
upplýsingar um tekjur presta á 18.
og 19. öld fæst ekki aðeins mynd af
afkomu þeirra heldur einnig af-
komu sóknanna sem þeir þjónuðu.
En hverjar voru tekjur presta á
þessum tíma og hvernig skiptust
þær? Til að kanna þetta voru
brauðamöt áranna 1737 og 1854
rannsökuð.21 fyrsta lagi var skoðað
hvernig tekjur prestakalla urðu til
og hvaða þættir höfðu áhrif á
hvernig tekjur skiptust. í öðru lagi
var athugaður munur á kjörum
presta og hvort hann var merkjan-
legur eftir prófastsdæmum eða
landshlutum.
Helstu tekjuliðir prestakalla
I harðindunum upp úr 1750
blöskrar Snorra hve aumt Aðal-
víkurbrauð er. Þegar illa árar
rýrna bæði tekjur klerka af bú-
skap, og tekjur prests og kirkju
sem byggja að verulegu leyti á
eignum sóknarfólks.3
Þetta er lýsing á högum Snorra
Björnssonar prests á Stað í Aðalvík.
Þar þjónaði hann frá 1741-1757.
Samkvæmt brauðamatinu 1737
hafði Aðalvíkurprestakall átta ríkis-
dali í tekjur á ári og var meðal tekju-
lægstu brauða landsins.4 Meðaltekj-
ur prestakalla á Islandi voru þá
rúmlega þrjátíuogsex ríkisdalir. Það
er því skiljanlegt ef Snorra hefur
fundist hann bera lítið úr býtum.
Upplýsingar um hvernig tekjur Að-
alvíkurprestakalls urðu til, koma
ekki fram í heimildum frá 18. öld.
Simon D.V. Beck pjónaði Þingvöllum d miðri 19.
öld. Þingvellir var þá fremur le'Iegt miðlungs-
brauð.
En í brauðamati frá 1854 kemur fram
að tekjur af prestsverkum voru
aðaltekjur Aðalvíkurprestakalls.
Jafnframt voru nokkrar tekjur af
prestssetrinu en litlar af jarðeignum
eða hlunnindum.5 Voru prestsverk
þá aðaltekjuliður flestra fátækra
brauða?
Jarðeignir prestakalla voru bæði
hjáleigur og kirkjujarðir. Þeir sem á
þeim bjuggu borguðu prestinum af-
gjald af jörðinni, landskuld fyrir
landið og leigur fyrir búfénaðinn.
Prestinum var einnig reiknað í tekj-
ur brauðamatinn 1854, afgjald af
prestssetrinu en hann greiddi það
ekki. Hlunnindi prestakalla gátu
verið ýmis, til að mynda slægjuítök,
skógarhögg, dúntekja eða laxveiði.6
Hlunnindi fylgdu yfirleitt jörðum.
Prestaköll sem áttu engar jarðeignir
höfðu því oftast engin hlunnindi.
Fastar greiðslur sóknarbarna fyrir
prestsverk voru tíund, dagsverk og
heytollur.' Misjafnt var eftir sókn-
um hvað presturinn fékk fyrir
hvern lið fyrir sig. Heytollur var
mörgum prestinum á smærri setr-
unum drjúg tekjulind. Aðrar tekjur
prestsins af sókninni voru offur og
þóknun fyrir ýmis aukaverk. Offur
var gjöf embættismanna, stór-
bænda og þeirra sem ekki greiddu
tíund, á þremur helstu stórhátíðum
kirkjuársins (jólum, páskum og
hvítasunnu).8 Offur voru fremur fá-
tíð og höfðu sumar fátækar sóknir,
til dæmis Aðalvík, engar tekjur af
þeim.9 Ríkar sóknir höfðu heldur
ekki miklar tekjur af þeim. Tvö
prestaköll skáru sig að þessu leyti
úr, Reykjavík og Álftanes. Þau
höfðu bæði umtalsverðar tekjur af
offrum.10 Aukaverk voru trúlofun,
hjónavígsla, skírn, kirkjuleiðsla
kvenna eftir barnsburð, undirbún-
ingur undir fermingu, líkræður og
líksöngur. Greiðslur fyrir aukaverk
fóru aðallega eftir því hver efna-
hagsleg staða greiðandans var.
Þannig þurftu fátæklingar ekki
aðeins að greiða fyrir trúlofanir,
hjónavígslur og þá tíu skildinga
fyrir hvort, svo og líkræður. Efna-
menn máttu reiða fram 32 skildinga
fyrir trúlofanir og hjónavígslur, 24
fyrir skírn eða undirbúning undir
fermingu og tólf fyrir kirkjuleiðslu
kvenna eftir barnsburð. Þessir taxt-
ar undirstrika hve mikilvæg stjórn-
völdum þóttu þrjú síðasttöldu at-
riðin fyrir sálarheill landsmanna.
Dýrast var að láta prest flytja lík-
ræður. Það kostaði fjóra til sex ríkis-
dali og þurftu ríkir og fátækir að
greiða það sama.11 Að reiða fram
slíka upphæð var í raun aðeins á
færi efnamanna. Þessi gjaldskrá
sem hér er byggt á, gilti aðeins fyrir
Gullbringusýslu. Góðar líkur eru
samt á því að svipaðir taxtar hafi
verið notaðir í öðrum sýslum lands-
ins.
Tekjur prestakallsins voru því
býsna margvíslegar, og gat tekju-
skipting eins prestakalls verið gjör-
ólík tekjuskiptingu annars. Sumar
sóknir höfðu til dæmis ekkert
prestssetur og fengu prestar þeirra
þar af leiðandi engar tekjur af því.
En höfðu einhverjir þættir áhrif á
það hvernig tekjuskiptingu presta-
kalla var háttað? Til þess að athuga
hvort einhver munur hafi verið á
tekjuskiptingu einstakra prestakalla
árið 1854, voru athuguð sextán
prestaköll. Fjögur þeirra voru rík,
með 400 ríkisdali eða meira í tekjur
SAGNIR 69