Sveitarstjórnarmál - 01.12.1995, Blaðsíða 25

MÁLEFNI ALDRAÐRA
Síðbúin andmæli gegn Steingrími
Thorsteinssyni
Jón Bjömsson, jv. félagsmálastjóri á Akureyri
Erindi jiutt á ráðstefnu um öldrunarþjónustu - rekstur oggœði -17. mars 1995
Skáldin hafa skrafað margt um ellina og
flest raunar ófagurt. Til að mynda orti
nafni minn Hallsson, sýslumaður í
Rangárþingi (1470-1538), þetta vers,
greinilega í geðvonskukasti út af ellives-
öldinni eða náttúruleysi sínu almennt:
Nœr á mann stríðir elli,
ungir mega þar þeinkja á,
flesta trú eg hún felli,
þófordild nökkur þyki á;
augnaráð, afl, sem heyrn og minni
skekur hún þetta skötnumfrá,
en skaparþeim þrá,
þögn og þunglegt sinni.
Kláða, hryglu og hósta,
hefurþað ellin nóg með sér,
k\>eisu í limu kann Ijósta,
leikur hún þetta stundum mér,
líkama mannsins lœtur hún allan dofna,
kaldur og freðinn klœðfár er,
hann klórar sér,
í sœng þá hann vill sofna.'1
Sá kveðskapur um ellina sem hins vegar hvað oftast
er vitnað í er vísa úr kvæðinu „Haustkvöld“ eftir þjóð-
skáldið Steingrím Thorsteinsson.
Elli, þú ert ekki þung
Anda guði kœrum:
Fögur sál er ávalt ung
Undir silfurhœrum.21
Þetta er ljúf og hughreystandi vísa, en geymir samt
staðhæfingu, sem í það minnsta er umdeilanleg. Nú má
vissulega ekki ætlast til þess af þjóðskáldum að þau fari
ævinlega með hámákvæm vísindi, og það mundi æra
óstöðugan að elta ólar við alls konar fullyrðingar sem
andríkið þeysir fram af þeim eða þau einfaldlega láta
flakka rímsins vegna. Ég ætla samt að andmæla þeirri
fullyrðingu Steingríms að fögur sál sé
ávallt ung, og það þrátt fyrir að hún standi
á öðru hverju afmæliskorti sem fólk fær
frá og með sjötugu. Ef A er alltaf B getur
A ekki án B verið, segir rökfræðin, og þar
af leiðir að í vísu Steingríms felst að sál
geti ekki verið fögur nema hún sé ung, og
skáldið gefur manni andhverfuna sterk-
lega í skyn, svo manni fmnst að hann rétt
þegi yfir því í kurteisisskyni að gömul sál
geti ekki verið fögur, heldur sé hún líkast
til beinlínis Ijót. Þá er stutt yfir í þann lær-
dóm að sé sál umhugað um að halda feg-
urð sinni geri hún rétt í að kappkosta að staðna í eilífum
bamdómi og spyma fast gegn allri breytingu á sálarlífinu
sem eðlileg er við það að aldur færist yfir mann. Ef
Steingrímur meinar með fagurri sál eitthvað í ætt við
fagurt og gott líf, sem er sennilegt, þá megi gamalt fólk
ekki vera eins og gamalt fólk ætli það að njóta farsældar,
heldur á það að vera eins og ungt fólk. Þama hefur Stein-
grímur álpast til að taka afstöðu í hávaðarimmu sem
staðið hefur meðal öldrunarfræðinga áratugum saman og
snýst um þetta: Felst farsæld í elli í því að afneita henni,
berjast gegn henni og halda í æskuna í lengstu lög, eða
felst farsæld í elli í því að laga sig að henni og hlýða
kröfum hennar? M.ö.o. er ellin eitthvert ógeð líkt og
sjúkdómar eða syndir sem menn skyldu afneita og verj-
ast, eða er ellin lífsskeið sem hefur gildi í sjálfu sér og
ber að njóta en ekki neita? Mér sýnist Steingrímur taka í
árina með þeim fyrmefndu og það kann að vera góður
skáldskapur en er engu að síður lök sálfræði.
En nú var það ekki ætlun mín að andskotast lengi út í
löngu látið þjóðskáld, heldur tala um fagra sál og farsælt
líf í elli.
Hvað er fögur sál og hvað er gott líf?
Það er trúlega ofsagt að hugmyndin um manneðlið sé
að uppruna fomgrísk, en elstu rætumar sem við þekkjum
til hennar snúa að Grikklandi hinu foma. Grikkir trúðu
því að til væri sérstakt manneðli, eins konar náttúra sem
einkenndi manninn, sem lægi í gerð hans, væri sérstök
fyrir hann og önnur en náttúra allra annarra hluta. Þeir
2 1 5