Sveitarstjórnarmál - 01.12.1995, Blaðsíða 28

MÁLEFNI ALDRAÐRA
Að nokkur skyldi lifa þvílíkt af! “
Börn nýrra tíma lœra um orustuúrslit
og herforingja og mœlskumanna nöfn,
um tölu hinna drepnu,
daga og ártöl.
En ekki um liitt: hve undarlega milt
gat angað rós á skotgrafanna barmi,
hve Ijúft var múrsvölunnar káta kvak
á milli stórskotanna þrumuþyta,
hve fagurt varþá liðnu daga,
Lífið.
Aldrei skein, aldrei, sól með sömu dýrð
og sú er skein á eydda borg, erfólkið
úr kjöllurunum skreið á fjórum fótum
og sagði hissa: Sólin skín þá enn!'"
Margir fræðimenn, sem rannsaka í hverju lífsgæði fel-
ast, tiltaka tvenn lífsskilyrði sem séu öðrum fremur af-
drifaríkari um farsæld í ellinni og það eru heilsan og
efnin.
Heilsan á þann veg að heilsubrestur spilli lífsgæðun-
um og lífsnautninni meira en flest annað, af því heilsan
er nokkurs konar forsenda þess að unnt sé að njóta ann-
arra gæða. Heilsubrestur gerir mann oftast fatlaðan á
einn eða annan veg og fötlunin meinar manni þátttöku,
kvölin setur óbragð á allar nautnir. Snorri Páll Snorrason
læknir, sem bæði horfði upp á mikil veikindi og mátti
þola þau sjálfur, hefur sagt þetta:
„Eg er alls ekki sammála skáldunum og rithöfundun-
um, sem tala um andlega þjáningu sem hina verstu
þjáningu. Mikil líkamleg þjáning yfirgnœftr allar aðrar
tilfinningar. Meðan hún varir kemst ekkert annað að.
Það er mín reynsla. Það er ekki fyrr en hinn líkamlegi
sársauki er genginn yftr að hugrenningar, þunglyndi og
sjálfsvorkunn láta á sér krœla fyrir alvöru. Þá fyrst
kemst hin andlega þjáning að. “7I
í öðru lagi hafa efnin verið sögð afdrifarík lífsskilyrði,
og aftur á þann veg að það er ekki endilega gott að hafa
þau en oftast illt að vera án þeirra. Efnaleysi fylgir
stundum skortur en ævinlega óöryggi. Til þess að manni
geti liðið vel þarf hann einhverja lágmarksvissu um
morgundaginn og efni eru eitt af því sem hvað helst
tryggir manni öryggi. Ungu fólki og óreyndu finnst hins
vegar að efnin tryggi manni frelsi, en það er líklega mis-
skilningur; efni leiða til hins ófrjálsa öryggis, og það
vissi Karl gamli Marx. Því miður er það oftast svo í líf-
inu að frelsi og öryggi eru andskotar, fái maður meira af
öðru er það á kostnað hins. „Freedom is just another
word for nothing left to loose“ söng Janis Joplin. Og ef
til vill er mesti munurinn á æskunni og ellinni einmitt
fólginn í því hve misjöfnum augum þau líta þessi tvenn
verðmæti; öryggið og frelsið. Það sýnist tilheyra æsk-
unni og vera henni tamt að fórna fúslega öryggi fyrir
frelsi, að voga og hætta til, meðan þessu er allsöfugt far-
ið um ellina; hún fómar jafnvel öllu sínu frelsi fyrir ör-
yggið; hana munar á stundum svo í öryggið að hún selur
sig sjálfviljug og að nauðsynjalausu undir ánauð elli-
heimilisins og beygir sig fúslega undir forvarnarfas-
ismann til þess að öðlast ögn í viðbót af öryggi.
Hvort er nú áhrifameira um lífsgæðin, hugarfarið innra
eða lífsskilyrðin ytra?
Hugarfarið held ég, allajafnan. Skaphöfnin, verðmæta-
matið, lífsskoðunin, reynslan, metnaðurinn, sjálfsímynd-
in og viskan ráða mestu um lífsgæðin. Nýlega mat elju-
samur norrænn félagsvísindamaður þetta svo að hugar-
farið réði 90% en lífsskilyrðin aðeins 10%; ég sel það
ekki dýrara en ég keypti, en það er vísast jafngott svar og
hvað annað við spumingu sem ekki er hægt að svara.“'
Það er nú kennimark öldrunar að samfara henni verða
oft ýmsar takmarkanir sjálfræðisins og stjóminni á hin-
um ytri lífsskilyrðum hrakar, sumir aldraðir geta ekki í
sama mæli og fyrr stýrt lífsskilyrðum sínum svo kostun-
um í tilverunni fækkar. Þessar takmarkanir birtast gjam-
an í eftirtöldu:
• minnkandi efni, minna fjárhagslegt svigrúm
• versnandi heilsa, vaxandi hjálparþörf
• brestir í frændgarði, samferðamenn heltast úr
lest án þess fyllist í skörðin
• fæmi til sjálfvalinna athafna þverr
• andlegum hæfileikum og sjálfsöryggi hrakar
Þetta er hópurinn sem um lengri eða skemmri tíma
þarf á opinberri þjónustu að halda. Slík opinber þjónusta
er veitt af stofnunum af ýmsum gerðum. Það er sérstakt
fyrir Island að nota til þessa dvalarstofnanir, og margt
bendir til þess að við eigum í þessu vafasama efni óum-
deilanlegt heimsmet. Aldraðir sem þiggja hjálp af opin-
berri stofnun em neytendur (og þar eð opinber stofnun er
almannaeign em þeir einnig samtímis veitendur þjónust-
unnar) en í reynd hafa þeir afar litla samningsaðstöðu
gagnvart stofnuninni. Þeir verða að taka því sem að þeim
er rétt, sem nýleg dæmi sanna. Þeir geta ekki yfirgefið
stofnunina líki þeim ekki eins og hótelgestur sem finnur
sér misboðið. Því þó aldraðir séu í reynd meðeigendur
stofnananna og borgunarmenn þar, þá berst greiðslan
ekki um hendur hins aldraða til stofnunarinnar. hann sér
það fé aldrei, það eru aðeins stofnanir sem véla um það
sín í milli. Vísvitandi eða óviljandi er dulið fyrir hinum
aldraða að hann er neytandi og borgunarmaður; þess í
stað er hann oft látinn finna að hann sé ölmusuþegi og
kominn upp á náð. Starfsmönnum og rekstraraðilum
stofnunarinnar hættir til að gleyma því líka að hann er
neytandi og finnst hann stundum vera eins konar rekstr-
arlegt hráefni, orðið til fyrir stofnunina en hún ekki fyrir
hann. Það er slæmt, og hótel sem þannig léti færi fljótt á
hausinn.
2 1 8