Sveitarstjórnarmál - 01.12.1995, Qupperneq 26

MALEFNI ALDRAÐRA
trúðu því að maðurinn gæti með íhugun og athugun öðl-
ast þekkingu á þessu eðli sínu og lært að lifa rétt. Rétt líf
var í þeirra munni líf í samhljómi við manneðlið, þannig
líf er og bæði fagurt og gott. Sá sem ekki lifir í sam-
hljómi við eðli sitt, fyrir vanþekkingar sakir eða siðleys-
is, sem sumir grískir heimspekingar töldu raunar nánast
eitt og hið sama, hann er í stríði við sjálfan sig, honum
getur ekki famast vel. Það má segja að öll mannvísindi
síðan snúist mestan part um leitina að þessu manneðli,
hvað er eðlilegt og hvað er frávik frá því eðlilega; í sál-
inni, í lífsháttum, í samskiptum fólks ellegar í samfélagi
þess.
Þó svo margir leiti hins sama er ekki sjálfgefið að þeir
finni hið sama. Fram hefur komið harla margur og mis-
leitur skilningur á manneðlinu, sem og uppskriftir að því
hvernig eigi að haga lífinu til að vera í samhljómi við
manneðlið, m.ö.o. Iivemig líf sé gott líf.
Heimspekin leitaði að hinni réttu hugsun, guðfræðin
að hinni réttu trú. náttúruvísindi og félagsvísindi leita að
hinum rétta samleik manns og umhverfis í víðustu
inerkingu þess orðs.
Þegar heimspekingar gefa uppskrift að hinu góða lífi,
þá gera þeir sjaldnast mikinn greinarmun á ungu lífi og
gömlu. Það er helst að þeir, t.d. Plato og Cicero, lofi ell-
ina fyrir það að hún leyfi fullu viti að komast að og losi
fólk undan valdi hinna reikulu tilfinninga; vitringar em
ævinlega rosknir. Tilfinningar eru, sent alkunna er,
a.m.k. í löndum sunnan við Súlnasker, óútreiknanlegar
og óhlýðnar vitinu og þess vegna hafa margir heimspek-
ingar á þeim ímigust og tala um þær líkt og hálfgerðan
óþverra.
En hvernig eru uppskriftir heimspekinnar að góðu
lífi?
í þeirri spekt, sem kennd er Epikurosi og kölluð
hedonismi, felst að gott líf sé líf ríkt af nautnum líkam-
ans og sálarinnar, en fátækt af sársauka og þjáningu. En
af því að einmitt sársauki er oft afleiðing hinna sterkustu
nautna, þá felst hinn ákjósanlegi millivegur milli kvalar
og sælu ekki í viti firrtu nautnalffi heldur í stöðugri iðk-
un hófseminnar. Þetta orðaði Grímur Thomsen svona:
Forngríkkir sögðu: best er hófað hafa.
Því liamingjan þeim tryggust reynist lýðum,
Sem hverki fljúga djaifast, dýpst né kafa,
En drjúgir eru’ á skriði’ í miðjum hlíðum.31
Enn í dag kennum við afburðajafnaðargeð og hugarró
við stóuspekingana og köllum hana stóíska ró. Hug-
mynd stóumanna um gott líf snerist fremur um það
hvemig mætti brynja sig gegn böli heimsins heldur en
finna sæluna sem í honum býr. Þeir voru ekki jákvæðir í
garð tilverunnar; tilveran getur að vísu glatt mann,
sögðu þeir, en hitt er algengara að hún meiði mann eða
særi. Það ríður því á mestu, ætli maður að eiga gott líf,
að kunna að taka því sem að höndum ber, hvort heldur
góðu eða illu, án þess að láta það raska ró sinni: farsæll
maður stjómar skapi sínu en hann gerir sér ljóst að hann
hefur ekki stjóm á neinu öðm. Það sem verður að vera,
viljugur skal hver bera, segir málsháttur sem kominn er
frá Stóu.
Hafi stóumenn talið affarasælast að temja sér visst
kæringarleysi um það hvemig heimurinn veltist og hvað
bar að höndum gengu efahyggjumennirnir svonefndu
(Cynics) enn lengra í átt til bölmóðs og biturðar. Þeim
þótti heimurinn allur varhugaverður sem og verðmætin
sem menn venjulega sækjast eftir. Góss, metorð, sæmd
og nautnir; allt í heimi og einnig þetta, sögðu þeir, er í
raun einskisvert; bindist þú fyrirbærum heimsins munu
þau þegar allt kemur til alls særa þig en ekki gleðja.
„Treystu engu,“ sögðu þeir, „þá verður þú ekki svikinn,
elskaðu ekkert, því þá bregst þér ekkert." Um sumt
komst kristnin að áþekkri niðurstöðu þegar heimsfjand-
skapur hennar varð hvað mestur: lífið er prófraun, mein-
læti eru í raun best, veraldarvistin er táradalur, þar er
einskis að vænta sem nokkurs er vert, en handan grafar
hefst hið eilífa líf hinna fáu útvöldu, hin eina og eilífa
hamingja sem ekki blandast nokkru böli. Séra Hallgrím-
ur orti:
Þó hygginn sért og hœglundaður,
hafðu ráð mín, kristinn maður!
Hér er svo valtur heimsins staður,
hinnfœr gott, er mœðist.
Hold er mold,
hverju sem það klœðist.41
Aðall manns og það sem er um hann einstakt og um-
fram aðra skepnu er vitið, sagði Aristóteles. Manninum
farnast best, lifi hann í takt við tilgang sinn og innstu
gerð, ef hann lætur hugsun, skynsemi og vit ráða gjörð-
um sínum. Geri hann það mun líf hans verða hófsamt og
dyggðugt og hamingjan koma til hans, ekki sem mark-
mið í sjálfu sér - því sá finnur einmitt ekki hamingjuna
sem ákafast leitar hennar - heldur sem sjálfkrafa umbun
eða aukageta fyrir það að lifa rétt.
Því nefni ég hér þessi gömlu grísku viðhorf að þau eru
ekki fommenjar uppi á Akrópólis, heldur lifa þau í mis-
munandi lífsviðhorfum nútímamanna og em enn leiðar-
steinar í hamingjuleitinni.
Eg ætla af yngri hugmyndum aðeins að nefna tilvistar-
stefnuna, en tilvistarsinnar bratu blað og höfnuðu hug-
myndinni um að það væri á færi manna að uppgötva
manneðlið og láta það stjóma lífemi sínu, þeir höfnuðu
að slíkt manneðli væri til. Hvorki guð né náttúran gáfu
mönnum uppskrift til að lifa eftir, líkt og væra þeir upp-
trekkt leikföng, segja þeir, hversu mjög sem maðurinn
þráir að svo væri. Sýknt og heilagt, segja þeir, skríður
maðurinn í ábyrgðarlaust skjólið af hugmyndinni um að
hann hafi einhvem fyrir fram áskapaðan tilgang og lýgur
að sjálfum sér að með því einu að vera þeim tilgangi
2 1 6