Læknablaðið - 15.03.2000, Blaðsíða 61

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐASAFN LÆKNA 120
Ofnæmishneigð
Þorgeir Þorgeirsson, yfirlæknir á FSA, sendi
bréf með hugleiðingu í tilefni af umræðu um heitið
atopia í síðasta pistli. Honum er mikið niðri fyrir
þegar hann segir: „Svo er að sjá sem jyrirbœrið eða
réttara sagt heitið ofnœmi sé enn að velkjast fyrir
lœknislœrðum mönnum. Atopia heitir til að mynda
ekki lengur ofnœmishneigð, heldur „bráðaofnœmis-
hneigð". Hvað ber til? Málið œtti raunar löngu að
vera útrcett. “
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@rsp.is
Lækningabók handa sjómönnum 1967:
„Ofnæmi nefnast annarleg viðbrögð líkamans
við ýmsum efnum eða hlutum, sem líkaminn
annars er hlutlaus gagnvart. Ofnæmi getur verið
meðfætt eða áunnið. Þeim, sem ofnæmir eru,
geta hinir eðlilegustu hlutir reynzt lífshættuleg
eiturefni. Menn geta haft ofnæmi fyrir alls konar
matartegundum, lyfjum, jurtum, dýrum, sýklum,
ryki og reyk og jafnvel fyrir hita, kulda og birtu.
Alkunnugt er að börn fá oft útbrot af eggjum og
fiski (,,fiskibólur“). Ýmsir fá astma af hundum,
köttum, hestum og heyi („heymæði"). Við
penicillin-inndælingu getur sá, sem ofnæmur er
fyrir penicillini, fengið hættulegt lost. Ofnæmi
birtist í ýmsum myndum, svo sem útbrotum,
kláða, eksemi, astma, höfuðverk, hnerrum, niður-
gangi, rennsli úr nefi og augum, stundum sem
hættulegt lost, er getur valdið meðvitundarleysi
og dauða.“
Atopia, allergia
Hvað sem um það má segja, þá er ljóst að mörg heitin
sem notuð eru í ónæmis- og ofnæmisfræðum hafa
löngum vafist fyrir bestu mönnum. Á það ekki síður
við um erlendu heitin en þau íslensku. Flest þau er-
lendu urðu til löngu áður en fræðimenn vissu ná-
kvæmlega hvað lá að baki fyrirbærunum sem þeir
voru að gefa heiti. Mörg heitin voru því almenn og
gáfu ekkert sértækt til kynna. Skýringin í síðasta pistli
á upprunalegri merkingu atopia sýnir það vel, fyrir-
bæri sem er undarlegt, framandi, skrýtið eða ókunn-
uglegt. Svipað má segja um heitið allergia. Það er
komið úr grísku þar sem allos merkir annar eða ann-
ars konar og ergon merkir vinna eða starfsemi. Það
gefur afar lítið til kynna að segja að allergia sé fyrir-
bæri með annars konar starfsemi í vef eða líffæri.
Sagan segir þó að það heiti hafi verið sett fram árið
1906 af austuríska barnalækninum Clemens von
Pirquet til að lýsa þeim sértæku viðbrögðum sem
fram komu í húð hjá túberkúlín-(of)næmum einstak-
lingum. Með vaxandi
þekkingu koma fram nýj-
ar og oftast nákvæmari
skilgreiningar á hugtök-
unum. Heiti, sem upp-
runalega voru mjög al-
menn og ógagnsæ, geta
þannig að lokum fengið
mjög þröngt og sértækt
merkingarsvið.
Ofnæmi, ofurnæmi
Af þessu tilefni er senni-
lega ástæða til að ræða
frekar um ofnæmi. Um
forskeytið of- segir Is-
lensk orðabók Máls og
menningar: meir(a) en
hœfilegt er, úr hófi og um
nafnorðið næmi er sagt: 1.
námshœfileikar, það að vera næmur. 2. viðkvœmni
gagnvart áhrifum. 3. í samsetn.: ónœmi, sóttnæmi, til-
finninganœmi. Til gamans má geta þess að elsta
heimildin í ritmálsskrá Orðabókar Háskólans um
notkun orðsins ofnæmi er frá 1922, úr bókinni Dul-
mætti og dultrú, þar sem það virðist koma fyrir í
kaflaheiti: Ofskynjun og ofnæmi dáleiddra.
íðorðasafnið notar orðið ofnæmi um enska heitið
allergy. íslensk orðabók Máls og menningar gefur
tvær skýringar á ofnæmi. 1. það að þola ekki (verða
veikur af) að neyta vissra fœðutegunda eða snerta til-
tekin efni (ávexti, fiður o.fl.), þola jafnvel ekki nærvist
þeirra án þess að veikjast (t.d. afexemi); 2. finnast e-ð
alveg óþolandi. Þessi tilvitnun sýnir annars vegar al-
menna læknisfræðilega merkingu orðsins ofnæmi og
hins vegar sérstaka (ekki sértæka!) tilfinningalega og
næstum spaugilega notkun þess. Sértæka læknis-
fræðilega merkingin er svo sú sem birtist í Iðorða-
safninu: „Sjúklegt ástandþarsem afbrigðileg ónœmis-
viðbrögð við ofnœmisvaka leiða til bólgu eða vefja-
skemmda. “ Þessi lýsing getur átt við um allar tegundir
ofnæmisviðbragða, frá bráðaofnæmi (immediate
hypersensitivity) til síðkomins ofnæmis (delayed
hypersensitivity).
Heitið hypersensitivity er venjulega notað sem
samheiti við allergy, en hefur fengið íslenska heitið
ofurnæmi í íðorðasafni lækna. Forliðurinn ofur- hef-
ur sterka áherslu og táknar afar-, feikna-, geysi- eða
mjög mikið af einhverju. Vissulega getur slíkt átt vel
við um sum þau viðbrögð sem sjást við ofnæmi, en
engu að síður finnst undirrituðum að áherslan sé of
sterk.
Lausir endar
Síðar í bréfi sínu segir Þorgeir: „Sé spurt um lausa
enda, þá sýnist bráðaofnœmi gera anaphylaxis bæri-
leg skil, —“ Því til viðbótar má segja að heitið ana-
phylaxis er komið úr grísku, myndað úr forskeytinu
ana-, burt frá, og nafnorðinu phylaxis, vörn. Upp-
runalega var það sett saman til að tákna minnkaða
mótstöðu eða þol tilraunadýra gagnvart endurteknum
skömmtum af eitri. Löngu síðar kom í ljós að þarna
hafði verið um ofnæmisviðbrögð að ræða. Nú er
heitið anaphylaxis ýmist notað um bráðaofnœmislost,
anaphylactic shock eða staðbundið bráðaofnœmi,
local anaphylaxis, ofnæmisviðbragð af tegund I.
Hneigð merkir tilhneiging, ofnæmi merkir of mikil
viðkvæmni gagnvart áhrifum og frá Þorgeiri koma
lokaorðin: „— en ofnœmishneigð, þetta Ijósa orð,
þýðir nákvœmlega það sem það þýðir. “
Læknablaðið 2000/86 207