Læknablaðið - 15.01.2001, Blaðsíða 74

UMRÆÐA & FRÉTTIR /ERFÐATÆKNI
Ástæða þess, að enn hafa ekki verið gerðar
klínískar prófanir með grísalíffærunum, eru þær, að
menn óttast afleiðingarnar af því, að veirur flytjist frá
svínunum í menn, minnugir þess að Spánska veikin
byrjaði upphaflega sem svínainflúensa árið 1918.
2. Ný fræðigrein, sem fjallar um starfsemi genanna
(e. functional genomics) er í þróun, en ljóst er að
þekkingin er býsna takmörkuð. Þegar tiltekið gen
finnst, er leitt líkum að því að um orsakasamband við
tiltekna röskun sé að ræða, en það fylgir ekki með í
kaupunum, hver tengslin raunverulega eru.
3. Þá er einnig eftir að kanna hvort genið hafi fleiri
en eina verkun og er þar komin þriðja hindrunin.
4. Enn önnur hindrun er sú, að líklega heyra þeir
sjúkdómar til undantekninga, sem aðeins verða
raktir til eins gens.
5. Haft er fyrir satt, að sjö af hverjum 10
sjúkdómstilvikum séu af völdum umhverfisþátta og
jafn stórt hlutfall sé af völdum erfða. Af því leiðir, að
helmingur allra tilvika sé af völdum beggja þátta
sameiginlega. Jafnvel þó svo að slagorðið: „Allir
sjúkdómar eru erfðasjúkdómar" reynist orð af
sönnu, hefir mikilvægi umhverfisþáttanna ekki
minnkað, nema síður væri.
6. Erfðatæknin mun bætast við þá hátækni, sem er
mestur orsakavaldur í kostnaðaraukningunni í
heilbrigðiskerfinu. Þar að auki mun þróunarkostn-
aður tækninnar nema óhemjulegum fjármunum.
Viðbrögðin gætu orðið þau, að tafið verði fyrir
notkuninni, en það er þversögn, sem stjórnendur í
heilbrigðiskerfinu standa gagnvart í öðrum tækni-
greinum.
7. í leit að nýjum lyfjum hefir orðið bylting. Með
nýrri tengitækni (e. combinatorial chemistry) er hægt
að búa til milljónir peptíða í blöndu. Síðan er
líffræðilega virknin könnuð og í framhaldi af því er
fundið hvaða þættir blöndunnar eru virkir. Þessi
tækni er hraðvirk og getur stytt mjög þann tíma, sem
tekur að koma nýjum lyfjum í klínískar prófanir.
Hins vegar felst í þessu afturhvarf til raunhyggju, því
að settir eru saman miklir gagnabankar, án þess að
hugsað hafi verið fyrir því, hvernig allir hlutarnir
samsvara innbyrðis. Þessu er þannig lýst í nýlegum
leiðara í British Medical Journal: „í nálguninni, sem
beitt er nú, felst hætta á því, að hún verði
tilviljunarkennd og lítil rökfesta ráði ferðinni.“ ...
„Þeir sem öðlast skilning á þeim ferlum sem hér eru,
munu í stað þess að framleiða mikið gagnamengi,
enduruppgötva ánægjuna af því að verða vísinda-
menn á ný.“ (7).
Ógn af læknisfræðinni?
Fyrir aldarfjórðungi ályktaði Ráðgjafarþing Evrópu-
ráðsins um það, að hröð og samfelld þróun
læknavísindanna leiði af sér vandamál og geti jafnvel
skapað vissa ógnun, að því er varðar grunnmann-
réttindi og óskert ástand sjúkra manna (8).
Árið 1982 fjallaði Ráðgjafarþingið um „áhyggjur
almennings af beitingu nýrrar vísindatækni, sem
nefnd er „erfðatækni" og felst í því að raðtengja
genefni frá lifandi verum með tilgerðum ráðum.“
Fram kom, að þingið áliti, að þessar áhyggjur séu af
tvennum toga: „Þær sem eru vegna tvísýnu um
heilbrigði, öryggi og umhverfisþætti, er tengist
tilraunarannsóknum og þær sem hafa lengra horf, eru
vegna lögfræðilegra, félagslegra og siðfræðilegra
atriða og tengjast því að þekkja og grípa inn í
genamynztur, sem mannvera getur erft.“ (9)
í framhaldi af þessu hefir Evrópuráðið fjallað um
skyld vandamál er fylgja nútímalæknisfræði og hefir
gefið út ýmsar reglur og leiðbeiningar þar að lútandi
(10), sem allar eru byggðar á Sáttmálanum um
verndun mannréttinda og frumfrelsis frá 1950, svo
sem tilmæli ráðherranefndarinnar um læknisfræði-
legar vísindarannsóknir á mönnum (11), um for-
burðarerfðaskimun, forburðarerfðagreiningu og
erfðaráðgjöf þeim tengda (12), um notkun kjarn-
sýrugreiningar innan réttarvörzlu (13) og um
vefjabanka (14).
Árið 1997 var undirritaður Evrópusamningur um
mannréttindi og líflæknisfræði (15) og árið eftir
Viðbótarsamningur um bann við einræktun mann-
vera (16). Þá hefir Lífsiðfræðinefnd Evrópuráðsins
(Steering Committee on Bioethics), þegar gengið frá
tillögu að viðbótarsamningi um flutning vefja og
líffæra af mannlegum uppruna og í undirbúningi eru
viðbótarsamningar um verndun fósturvísa og fóstra,
um beitingu erfðatækni, um læknisfræðilegar
vísindarannsóknir og um flutning vefja og líffæra úr
dýrum í menn. Þá gaf UNESCO út Almenna
yfirlýsingu um genamengið og mannréttindi síðla árs
1997 (17).
Mannréttindin og læknisfræöin
í Samningnum um mannréttindi og líflæknisfræði
(15) eru áréttaðar áhyggjurnar af því, að misnotkun
líffræði og læknisfræði geti leitt til gjörða er stofna
mannlegri reisn í hættu. Aðilar samningsins skuli því
vernda reisn og auðkenni allra mannvera og tryggja
hverjum og einum, án mismununar, virðingu fyrir
óskertu ástandi þeirra og öðrum réttindum og
mannfrelsi, að því er varðar beitingu líffræði og
læknisfræði. Hver samningsaðili skal í landslögum
gera nauðsynlegar ráðstafanir til að fullnægja ákvæð-
um samnings þessa.
í Samningnum er sett fram meginregla:
„Hagsmunir og velferð mannverunnar skulu vera
fremri eiginhagsmunum samfélags eða vísinda", sem
sótt er í Helsinkiyflrlýsinguna um vísindarannsóknir
á mönnum: „í læknisfræðilegum vísindarannsóknum
á mönnum skal umhyggja fyrir velferli þátttakandans
ávallt ríkja yfir þörfum vísinda og samfélags.“ (18)
Hefir reglan þannig verið látin ná til allrar íhlutunar í
mannslíkamanum. Þá segir í samningnum: „Sér-
74 Læknablaðið 2001/87