Læknablaðið - 15.01.2001, Blaðsíða 73

UMRÆÐA & FRETTIR / ERFÐATÆKNI
„Mikilvægur þáttur verkefnisins er langvarandi
hollusta alríkisstjórnarinnar við að flytja tækni til
einkaaðila. Með því að úthluta einkafyrirtækjum
tæknileyfum og veita fjármunum til rannsókna á
nýjum sviðum, er verkefnið hvati á margbilljóna
dollara líftækniiðnað Bandaríkjanna ..." (5).
I lok nítjándu aldar var því slegið föstu, að
Hugvitsmaður er sá sem hefir fundið eitthvað
verðmætt. Það er fortakslaus eign hans. Hann getur
haldið þekkingunni frá almenningi." (4).
Við þessari valþröng bregðast vísindamenn á
ýmsa vegu. Þeir, sem fyrstir urðu til þess að einangra
insúlín úr brisi árið 1922, neituðu að fallast á þá
tillögu lyfjafyrirtækisins, að aflað yrði einkaleyfis
fyrir framleiðsluaðferðinni. Um miðja öldina var
gerð tilraun til þess að afla einkaleyfis fyrir
streptómýsíni, sýklalyfi í flokki amínóglýkósíða,
unnið úr Streptomyces griseus. Af því varð ekki
vegna neikvæðra viðbragða vísindasamfélagsins.
Einkaleyfi á genamenginu og hlutum þess?
A okkar tímum stendur deilan um það, hvort
leyfilegt eigi að vera að veita einkaleyfi á hlutum
genamengisins.
Árið 1999 tilkynnti U.K. Wellcome Trust ásamt 10
stórum lyfjafyrirtækjum, að sett hefði verið upp
stofnun, sem ekki verði rekin í ágóðaskyni, og væri
henni ætlað að kortleggja um 300 000 afbrigði, sem
gera einstaklinga móttækilegri fyrir alvarlegum
klínískum röskunum. Afbrigðin eru dreifð um
genamengið og nefnast á ensku „SNPs“ - „single
nucleotide polymorphisms" og draga nafn af því, að í
erfðaröðinni munar einu núkleótíði, til dæmis að
AAGGCTAA verður ATGGCTAA. Markmiðið sé
að birta erfðaröðina opinberlega á veraldarvefnum
og auðvelda þannig aðgengi. Jafnframt verði fengið
einkaleyfi fyrir öllum afbrigðum sem finnast.
Einkarétturinn verði hins vegar ekki nýttur, því
ætlunin sé að koma í veg fyrir að nokkur geti meinað
öðrum aðgang að þessum upplýsingum (2).
I Bandaríkjunum eru notuð fjögur atriði við mat á
umsóknum um einkaleyfi fyrir notkun á hlutum
genamengisins. Umsækjandinn verður
a) að sýna fram á erfðaröðun, sem aðrir hafa ekki
þegar bent á,
b) tilgreina hvað þessi erfðaröð framleiði,
c) taka fram hvernig efnið verkar og hvernig það
megi nota og
d) gera mögulegt að það verði notað í því augnamiði.
Einkaleyfisstofnun Bandaríkjanna hefir þrjú ár til
þess að gefa út einkaleyfi og í Evrópu er fresturinn
hálft annað ár. Vestra gildir leyfið í 17 ár.
Ekkert verður sagt um það hvernig þróunin kann
að verða, en ógni hún fijálsum vísindalegum
rannsóknum, verður málið án efa tekið upp á
alþjóðavettvangi. Innan Evrópusambandsins liggur
fyrir tillaga um tilskipun, sem felur í sér meginreglu
um það, að mannslíkaminn og hlutar hans í
náttúrulegu ástandi verði ekki álitnir uppfinning, sem
hægt sé að fá einkaleyfi á.
Greining og forspá
Þegar er ljóst, að erfðatækninni verður beitt í
auknum mæli við að greina og segja fyrir um sjúk-
dóma og önnur skyld heilbrigðisvandamál. Þegar eru
tiltæk próf, sem segja fyrir um erfðasjúkdóma eða
koma að haldi, annað hvort við að bera kennsl á þann
er ber tiltekið gen, sem veldur sjúkdómi eða við að
uppgötva arfbundna hneigð til sjúkdóms eða næmi
fyrir sjúkdómi. Vandinn er hins vegar sá, að erfitt er
að túlka niðurstöður mikils hluta þessara prófa,
vegna þess að þau gefa aðeins tölfræðilegar líkur og
hins vegar óttast menn, að fái tryggingafélög og
vinnuveitendur greiðan aðgang að erfðaupplýs-
ingum, verði þeim beitt við að útiloka einstaklinga
frá ráðningu og tryggingum. Jafnvel áður en þessi
nýja tækni kom til, mun tíundi hver Bandríkjamaður
þegar hafa verið skráður óhæfur til að fá tryggingar
(uninsurable).
Clinton forseti gaf í febrúar síðastliðnum út
tilskipun þess efnis, að ekki megi krefjast eða nota
erfðaupplýsingar hjá þeim sem sækja um vinnu eða
starfa hjá alríkisstofnunum.
Ráðherranefnd Evrópuráðsins hefir á sama hátt
samþykkt tilmæli til aðildarríkjanna um erfða-
prófanir og erfðaskimun í heilbrigðisskyni og þar
segir: Vátryggjendur skulu ekki hafa rétt til þess að
krefjast erfðaprófa né til þess að spyijast fyrir um
niðurstöður fyrri prófa, sem skilyrði fyrir að gerður
sé tryggingasamningur eða honum breytt (6).
íhlutun meö erfðatækni og hömlur á
erfðameðferöinni
Á næstu árum mun íhlutun í sjúkdóma og skyld
heilbrigðisvandamál aukast verulega frá því sem nú
er, ef þekkingin á genamenginu eykst í þeim mæli,
sem nú er vænzt. Hins vegar er ljóst, að hömlur eru
innbyggðar í meðferðina og skulu nokkrar þeirra
taldar (5).
1. Fyrst ber að geta sjálfrar ferjunnar, sem notuð
er til þess að flytja erfðaefnið inn í líkamann. Við það
hafa menn notað veirur. Vandinn er hins vegar sá, að
veirum fylgja eituráhrif, ónæmis- og bólgusvaranir.
Eitt skýrasta dæmið um erfðatækni og vandamál
hennar eru „mannlegu" grísirnir í Cambridge á
Bretlandi. Hjá þeim hefir mótefnavökum verið
breytt, til þess að draga úr hættunni á líffærahöfnun.
Hugmyndin er sú, að hver grís verði í raun líf-
færabanki, sem hægt er að taka úr þegar þörf krefur.
Ekki er siðfræðilegum vanda fyrir að fara, að því er
virðist, en hins vegar koma menningarleg og trúarleg
viðhorf þar við sögu. Líffærisþeginn mun að
sjálfsögðu ávallt eiga vörn í sjálfsákvörðunar-
réttinum.
Læknablaðið 2001/87 73