Læknablaðið - 15.05.2002, Blaðsíða 67

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 144
Heiti sem notuð hafa verið til að tákna sjúkdóma
og veikindi eru allnokkur í íslensku. Islensk sam-
heitaorðabók Svavars Sigmundssonar frá 1988 birtir
þrettán samheiti með flettunni sjúkdómur. Merking
þeirra er þó ekki nákvæmlega sú sama, eins og sjá má
af skýringum íslensku orðabókarinnar, sem birtar
eru hér í sviga á eftir hverju af þessum tilgreindu heit-
um: áfall (mótlæti, þungbær reynsla, sjúkdómur),
faraldur (smitsjúkdómur, farsótt), kröm (langvinnur
þjakandi sjúkdómur), kvilli (sjúkdómur, lasleiki,
smáveikindi, veikindi), lasleiki (vægur sjúkleiki),
mein (sjúkdómur, meinsemd), meinsemd (veikindi,
sköddun, mein, æxli), pest (lasleiki, farsótt), sjúkleiki
(sjúkdómur, lasleiki, heilsuleysi), sótt (sjúkleiki,
veiki, farandveiki, farsótt), sýki (sjúkdómur, pest),
veiki (sjúkdómur, veikleiki, vanmætti), veikindi
(sjúkdómur, það að vera veikur).
íðorðasafnið
Sum þessara svonefndu samheita eru svo almenns
eðlis að þau eru eingöngu notuð við þýðingu á al-
mennum fræðiorðum sem tákna veikindi. í íðorða-
safni lækna má til dæmis finna: áfall (attack, ictus,
injury, shock, trauma), laslcika (indisposition,
malaise), sjúkleika (disorder, illness, malady, sick-
ness) og veikindi (illness, malady, sickness). Nokkur
þeirra eru bæði notuð á þennan almenna hátt og
einnig sem samsetningarliður í íslenskum heitum til-
tekinna sjúkdóma: faraldur (epidemia, roðafarald-
ur), kröm (marasmus, beinkröm) og kvilli (disorder,
-pathy, glýkógenkvilh, maurakvilli). Loks eru nokkur
notuð sem síðari liður í heitum sjúkdómsfyrirbæra:
mein (belgmein, kverkamein, krabbamein, sortusigg-
mein), pest (bráðapest, hárpest, kýlapest, lungna-
pest), sótt (ámusótt, kattarsótt, sárasótt), sýki
(áfengissýki, iktsýki, sykursýki) og veiki (Akureyrar-
veiki, flogaveiki, taugaveiki).
Hið eina af ofangreindum orðum sem ekki kemur
fyrir meðal fræðiheitanna í íðorðasafni lækna er
meinsemd.
Aldur og merking
Til gamans var flett upp í Orðabók Háskólans til að
kanna aldur nokkurra íslensku heitanna. Elsta heim-
ildin um orðið sjúkdómur er til dæmis Guðbrands-
biblía (1584) og þar er það stafsett á mjög sérkenni-
legan hátt, siokdome. Áhugavert er að rekja hvernig
rithátturinn hefur þróast: siukdómr (1652), siukdömr
(um 1790) og sjúkdómr (1830). Flest eru þessi sjúk-
leikaheiti mjög gömul í ritmálinu: sótt (1540), sýki
(1546), mein (1555), veiki (1607, stafsett veyke), kvilli
(1661) og pest (1781). Ekki voru tök á því að skoða
merkingar orðanna í þessum fyrstu heimildum, en
sum ritmálsdæmin voru þó býsna lýsandi. Mein: „í
fyrstu merkingu þýdir ordið hvers kyns tilfallandi
innvortis og útvortis siúkdóma“. Pest: „svoleidis
nefnaz allir skadvænir og mannhættir siúkdómar, er
geysa yfir heilt land, drepa marga í einu“. Sótt: „þýdir
í fyrstu blátt fram hvern helst veikleika sem vill“ eða
„brúkiz í eginligustu merkingu um febris continua“.
Sýki: „er þat innvortis ástand vors líkama, er med
ýmsum hætti hamlar einhverium parti hanns at svara
til en áqvardada náttúrunnar augnamids". Kvilli
(stafsett kuilli, quilli eða kvilli): „er annars í dagligu
tali hver einn léttvægur veikleiki" eða „nafn - gefit
kránkleikum þeim, er stínga sér nidr hér og hvar, en
ecki fara eptir sérligum tíma“. Kröm: „er at spnnu
mi0g áþeckt hrumleika, en segiz þó eiginliga um
meinsemdir barna, og uppdráttar siúkleika þeirra.“
Sjúkleiki: „að börnunum sé mjög hætt við ýmsum
sjúkleikum, svo sem taugaveiklan, fábjánaskap,
magnleysi og daufdymbi.“
Samræming
Oft kemur það fyrir hjá þýðendum og orðasmiðum
að samræmingartilhneiging gerir vart við sig. Einkum
á þetta við þegar unnið er við þýðingar á fræðiheitum
sem tilheyra formlegum flokkunarkerfum. Sem dæmi
má nefna latnesku líffæraheitin (Nomina anatomica).
Þar er fjöldi samsettra heita með orðliðum sem auð-
velt er og oft einnig æskilegt að samræma. Latneska
orðið ranius táknar til dæmis grein af stærri stofni og
er notað um greinar beina, tauga og æða. Við íslensk-
unina var tekin sú stefna að þýða ramus sem álma ef
um bein væri að ræða (ramus mandibulae er kjálka-
álma), grein ef um taug væri að ræða (ramus anterior
er framgrein) og kvísl ef um æð væri að ræða (ramus
posterior er afturkvísl). íslensku heitin verða gagn-
særri og geta gefið til kynna eitthvað um eðli hvers
fyrirbæris ef slíku kerfi er beitt, enda sé það gert í
fullu samræmi við hina fræðilegu flokkun.
Sjúkdómaheiti eru ekki eins auðveld viðureignar.
Sjúkdómar hafa oftast fengið heiti sín löngu áður en
ljóst er orðið hvar í flokkunarkerfi þeir eiga heima.
Engin trygging er fyrir því að hið erlenda heiti gefi
rétta mynd af eðli sjúkdómsins. Fara verður því með
mikilli gát við beinar þýðingar. Hins vegar er óneit-
anlega freistandi að hugsa til þess að heiti sjúkdóma
sem stafa af sýkingu endi á -sýki og heiti þeirra sem
hafa í för með sér sótthita endi á -sótt. Nóg um þetta
í bili.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
Læknablaðið 2002/88 443