Læknablaðið - 15.04.2005, Blaðsíða 65

UMRÆÐA & FRETTIR / IÐORÐ 175
Meira nöldur
Á milli ára
Loks má nefna að það hefur verið býsna áber-
andi undanfarið hjá læknum og læknanemum að
talað er um fjölgun eða fækkun í hópi tilfella „á
milli ára” eða „á milli sjúklingahópa”. Samkvæmt
íslenskri orðabók Eddu er atviksorðið milli notað
um hreyfingu frá einum staö til annars (skipið siglir
milli staða) og tiltekna afstöðu (bærinn stendur
milli hæðanna) eða um tíma (vikan milli jóla og
nýárs). Ekkert af þessu á hér við. Hvorki er nokk-
ur afmarkaður tími milli ára, né eru sjúklingar milli
sjúklingahópanna sem til rannsóknar eru.
Holdastuðull
Hugtakið body mass index er meðal annars
notað í næringarfræði til að gefa til kynna hvort
líkamsþyngd er hæfileg miðað við líkamslengd.
Líkamsþyngdarstuðull er það heiti sem oftast
hefur verið gripið til. Stuðullinn er þannig reikn-
aður að líkamshæð í metrum í öðru veldi (m2) er
deilt í líkamsþyngdina í kflóum (kg/m2). Stuðull
á bilinu 20-25 kg/m2 lýsir kjörþyngd og gefur til
kynna að orkuneysla og orkueyðsla séu í jafnvægi,
þannig að hætta á hinum svonefndu ofneyslusjúk-
dómum sé í lágmarki. Undirritaður heyrði nýlega
notað heitið holdastuðull um þetta fyrirbæri og
hreifst af. Holdastuðullinn gefur augljóslega til
kynna í hvernig holdum menn séu, þó „góð hold”
samkvæmt íslenskri málvenju, séu ekki endilega
heilbrigðisfræðilega ákjósanleg.
Rifja má svo upp að nafnorðið hold hefur fleiri
en eina merkingu. I Islenskri orðabók Eddu er
það sagt merkja kjöt, en dæmin, sem tekin eru um
notkun þess í orðasamböndum, sýna að það nær
einnig til fituvefja. Að vera í góðum holdum merk-
ir að vera feitur og að ganga úr holdum merkir að
leggja af megrast.
Unknown primary
Sigurður Björnsson, krabbameinslæknir, hringdi
og sagðist vera að fást við enska heitið unknown
primary í samsetningunni metastasis from un-
known primary [site]. Honum fannst þau íslensku
heiti, sem fram hafa komið, heldur stirðleg:
meinvarp frá óþekktu frumæxli og meinvarp frá
óþekktu frumseti. Hann lagði til þrísamsetta heitið
dultogamein.
Kvenkynsnafnorðið dul táknar leynd. í sam-
setningum er það gjarnan notað um það sem er
leynilegt, leyndardómsfullt eða yfirnáttúrulegt, svo
sem dulmál og dulspeki. Samkvæmt Islenskri orða-
bók Eddu merkir karlkynsnafnorðið togi þráður,
kemba, ullarkemba, lyppa. Orðasambandið af
sama toga er notað til að tákna það sem er af sama
uppruna eða sama eðlis. Hvorugkynsnafnorðið
mein er svo sjúkdómur eða veikindi, oft notað í
samsettum heitum til að tákna staðbundna mein-
semd frekar en almenn veikindi. Dultogamein er
þannig meinsemd af óþekktum uppruna (strangt til
tekið ekki endilega krabbamein!).
Dulkrabbamein
I kjölfar þessarar umræðu rifjaðist upp að áður
hefur verið fjallað um fyrirbærið occult carcinoma,
klínískt ógreint frumœxli með greindum meinvörp-
um. Bjarni heitinn Bjarnason, fyrrum formaður
Krabbameinsfélags Islands, bjó á sínum tíma til
heitið huldukrabbamein (Læknablaðið 2000; 86:
64), undirritaður setti fram tillöguna dulkrabba-
mein í tengslum við umfjöllunina (Læknablaðið
2000; 86: 711) og íðorðasafn lækna geymir heitið
leynikrabbamein (Læknablaðið 2000; 86: 803). Ef
til vill má sameina tillögur okkar Sigurðar í heitinu
dulkrabbamein til að nota um frumkrabbamein á
óþekktum stað.
Agonist
Jóhann M. Lenharðsson, lyfjafræðingur, sendi
tölvupóst og sagðist um árabil hafa notað heitið
örvi sem þýðingu á agonist þegar um væri að ræða
efni sem verkaði örvandi um viðtaka, viðtakaörvi.
Til samræmis hafði hann sett í notkun heitið and-
örvi um efni sem hindraði verkun með því að
bindast viðtaka. Það heiti sagði hann þó ekki hafa
fengið góðar undirtektir. í staðinn hefðu komið
fram heitin blokki, um efni sem korna í veg fyrir
áverkun, hemill, um efni sem draga úr verkun ens-
íms, og loki, um efni sem loka jónagöngum. Þessu
er hér með komið á framfæri.
Þetta eru allt lipur heiti, en undirritaður getur
þó ekki látið hjá líða að lýsa þeirri skoðun sinni að
verki sé einnig lýsandi og gott almennt heiti fyrir
agonist, efni sem verkar á viðtaka.
Antagonist
Ólafur Ingimarsson, læknir, sendi tölvupóst frá
Svíþjóð og stakk upp á heitinu verji (sbr. Rómverji)
sem samheiti fyrir efni sem koma í veg fyrir verkun
um viðtaka. Hann sá þannig fyrir sér heitið viðtaka-
verji til að nota um efni sem verja viðtaka fyrir
verkun annarra efna. Æskilegt væri að „prófa“
þessi heiti í talmáli og textum.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali.is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2005/91 381