Læknablaðið - 15.04.2012, Blaðsíða 42

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Böndum brugðið á fílinn
Tryggvi Þorgeirsson umsjónardeildarlæknir á Barnaspítala Hringsins lauk meistara-
námi í lýðheilsufræðum við Harvard-háskóla í Bandaríkjunum síðastliðið vor. Þar
kynnti hann sér meðal annars kenningar atferlishagfræðinnar sem hefur lagt til ný
vopn í baráttunni gegn óhollustu, offitu og lífsstílssjúkdómum.
■ ■ ■ Hávar Sigurjónsson
„Læknar og aðrir sem starfa að lýðheilsu-
málum þekkja oft áhættuþætti sjúkdóma
og hvað þarf að gera til að draga úr
áhættu. Hins vegar reynist oft flókið að
fá fólk til að breyta hegðun sinni og taka
upp annan og hollari lífsstíl. Það hefur
oft takmörkuð áhrif að fræða menn um
hætturnar af núverandi lífsstíl og kostina
við að hætta að reykja, breyta mataræði
og hreyfa sig meira. Við stöndum frammi
fyrir því að okkar vantar betri leiðir til
að hafa áhrif á fólk, fá það til að breyta
hegðun sinni. Þar getur atferlishagfræðin
nýst," segir Tryggvi í upphafi samtals
okkar.
„Atferlishagfræðin sameinar rann-
sóknir í hagfræði og sálfræði í þeim
tilgangi að skýra hegðun fólks og hefur
sviðið í vaxandi mæli beint sjónum sínum
að heilsutengdri hegðun. Líkt og í venju-
legri hagfræði er gert ráð fyrir að hvatar
og markaðslögmál hafi áhrif á hegðun, en
því til viðbótar gerir atferlishagfræðin ráð
fyrir mannlegum breyskleika af ýmsum
toga. Þar má nefna að okkur skortir oft
upplýsingar, tíma eða úrvinnslugetu og
getum því ekki tekið fullkomlega skyn-
samlegar ákvarðanir við öll tækifæri.
Rannsóknir sýna að stór hluti ákvarðana
okkar er ómeðvitaður og hafa þá ytri
þættir gjarnan mikil áhrif. Á þessu hafa
verið gerðar margar athyglisverðar og
skemmtilegar rannsóknir þar sem meðal
annars er sýnt fram á að magn þess sem
við borðum og drekkum stýrist oft frekar
af ytri viðmiðum, svo sem stærð og lögun
diska, glasa og umbúða, en af innri við-
miðum einsog seddutilfinningu. Til
dæmis borðuðu þátttakendur í rannsókn
ríflega 30% meira úr stórum poppkorns-
fötum en litlum og helltu allt að 90%
meira í lág og breið glös en í há og mjó
glös af sömu stærð. Einföld ráðlegging til
fólks sem vill borða minna er því hrein-
lega að nota minni diska og minni glös.
Rannsókn á tveimur hópum fólks sem var
til meðferðar vegna offitu sýndi að annar
hópurinn sem fékk enga meðferð aðra en
þá að þeim var afhentur lítill diskur sem
búið var að teikna á hæfilegar skammta-
stærðir og 10 mínútna útskýringar á notk-
un hans léttist meira á næstu 6 mánuðum
en viðmiðunarhópurinn sem fékk engan
disk en ítarlega fræðslu um rétt mataræði
og hvernig best væri að bera sig að við að
létta sig. Þarna kom viljastyrkur eða þekk-
ing ekkert við sögu. Það er reyndar dæmi-
gert fyrir margt í atferlishagfræðinni
hversu einfaldar lausnirnar eru og hvað
þær kosta lítið. Það getur skipt verulegu
máli þegar lýðheilsa heillar þjóðar er við-
fangsefnið að lausnirnar séu ódýrar enda
getur smávægileg breyting til hins betra
hjá stórum hópi fólks dregið verulega
úr kostnaði samfélagsins við lyf og heil-
brigðisþjónustu. Annað dæmi um ódýra
lausn kom fram í nýlegri lítilli rannsókn
þar sem grænmetisneysla skólabarna jókst
marktækt þegar myndir af grænmeti voru
límdar á matarbakka þeirra. Inngripið
kostaði þrjá dollara fyrir hverja 100 bakka
og virtust áhrifin sambærileg og eftir
dýrt og tímafrekt inngrip þar sem börnin
fengu endurtekna kennslu um hollustu
grænmetis."
Hvatvísi og rökhhugsun
Tryggvi vísar einnig £ kenningar og rann-
sóknir Daniels Kahneman, en hann er
sálfræðingur sem hlaut Nóbelsverðlaun í
hagfræði árið 2002 fyrir rannsóknir sínar
í atferlishagfræði. „Það var kenning hans
um tvískipt hugsanaferli, eða Diml Process
Theory á ensku, sem vakti upphaflega
áhuga minn á þessum fræðum. Rann-
sóknir hans og annarra hafa bent til þess
að hegðun og atferli stýrist af tveimur
aðskildum hlutum heilans. Kahneman
kallar þetta Kerfi 1 og Kerfi 2. í Kerfi 1
tökum við hraðar ákvarðanir, oftast ómeð-
vitað og áreynslulaust og byggjum mjög
á tilfinningum og hvötum. Þetta kerfi
svarar að verulegu leyti til svokallaðra
mesólimbískra dópamínbrauta heilans og
hefur sterk áhrif á hegðun okkar. Kerfi
1 er stundum nefnt „fíllinn" með hlið-
sjón af því hve erfitt er að halda aftur af
því er það tekur á rás. Kerfi 2 svarar hins
vegar einkum til framheilans og hýsir
meðvitaða rökhugsun. Þar tekur ákvarð-
anataka lengri tíma og krefst meiri orku
og benda rannsóknir til þess að minni-
hluti ákvarðana eigi sér stað hér. Kerfi 2 er
stundum nefnt „fílatemjarinn" í ljósi þess
að kerfið getur beitt skynsemi til að leiða
fílinn á réttar brautir en hefur sjaldan afl
til að halda aftur af honum þegar hvatir
og tilfinningar koma honum á fullt skrið.
Þegar fílatemjarinn reynir að halda aftur
af fílnum með valdi tölum við um að beita
viljastyrk en rannsóknir benda til þess
að viljastyrkur sé hliðstæður vöðvastyrk
að mörgu leyti. Hægt er að auka vilja-
styrk með þjálfun en hins vegar þreytist
hann við stöðugt álag og þarf hvíld og
endurnýjaða orku. Því þreyttari sem við
erum og því meira sem ytra áreiti, álag og
hraði ákvarðana er, því meira stýrumst
við af hinu hvatvísa og áreynslulausa
Kerfi 1. Þetta var meðal annars sýnt fram
á í skemmtilegri rannsókn þar sem tveir
hópar þátttakenda voru látnir reyna mis-
mikið á úrvinnslugetu heilans og voru
síðan beðnir um að velja á milli súkku-
laðiköku og ávaxtaskálar. Helmingur
hópsins þurfti einungis að leggja tveggja
stafa tölu á minnið og var því undir litlu
álagi, en hinn helmingurinn þurfti að
muna 7 stafa tölu. í ljós kom að hópurinn
sem var undir meira álagi valdi 50% oftar
súkkulaðikökuna."
Tryggvi bendir á að rannsóknir sýna
að atferli okkar og ákvarðanir stýrast í
meirihluta tilfella af hinu hvatvísa Kerfi
1. Þetta hafi framleiðendur og seljendur
matvæla, áfengis og tóbaks lengi nýtt
sér í markaðssetningu. „Þar er höfðað
til hvata og tilfinninga með myndum af
kynþokkafullu og brosandi fólki, sjálf-
stæðum kúrekum og svo framvegis. Þeirri
234 LÆKNAblaðið 2012/98