Læknablaðið - 15.04.2012, Blaðsíða 48

250 ára afmæli
Sveinn Pálsson
læknir og náttúrufræöingur
Ólafur Þ. Jónsson
fyrrum yfirlæknir svæfinga-
og gjörgæsludeildar
Borgarspítalans
olibara@mi.is
Um þessar mundir eru 250 ár frá fæðingu
Sveins Pálssonar læknis og náttúrufræð-
ings. Hann hefur af mörgum verið talinn
til merkustu Islendinga á síðari hluta 18.
aldar og fyrri hluta 19. aldar. Hann var
slíkur yfirburðamaður á mörgum sviðum
að undrum sætir. Hann var einn hinna
fyrstu lærðu lækna hérlendis og þjónaði
áratugum saman víðlendu og erfiðu
læknishéraði og var hugrakkur og þrek-
mikill ferðagarpur og vatnamaður. Sveinn
var auk þess lærður náttúrufræðingur
og fór ungur nokkrar rannsóknarferðir
um landið til að kanna náttúru þess og
landshætti og ritaði um þessar ferðir
merkar ferðabækur. Þá var hann mjög vel
ritfær og eftir hann er mikið efni, bæði í
útgefnu máli og handritum. Þykir vel við
hæfi að hans sé minnst nokkuð á þessum
tímamótum.
Sveinn Pálsson fæddist 25. apríl 1762
að Steinsstöðum í Tungusveit í Skagafirði.
Foreldrar hans voru Páll Sveinsson (1725-
1804), bóndi og smiður, og kona hans Guð-
rún Jónsdóttir (1732-1791), yfirsetukona.
Haustið 1777 fór Sveinn í Hólaskóla og
útskrifaðist þaðan tvítugur vorið 1782.
Síðla árs 1783 fór hann suður að Nesi á
Seltjarnarnesi til þess að stunda nám í
Kirurgiska akademíiö í Kaupmannahöfn, byggt af
arkitektinum Peter Meyn 1786-1787. Kennslustofnun
fyrir skurölækna.
læknisfræði hjá Jóni Sveinssyni (1752-1803)
landlækni. Mjög litlar heimildir eru um
nám hans í Nesi, en þar dvaldist hann í
fjögur ár. Sveinn sigldi til frekara náms
í Kaupmannahöfn síðsumars 1787. Hann
fékk húsnæði á stúdentagarði og hóf nám
sitt og lauk nokkru síðar stúdentsprófi.
Var síðan formlega innritaður í Háskólann
1788. Námsgreinar sem Sveinn getur um
voru heimspeki, málfræði og eðlisfræði.
Um vorið hófst síðan læknanám hans.
Tveir kostir voru í boði fyrir þá sem hefja
vildu nám í læknisfræði: Annars vegar
læknadeild Háskólans, sem stofnuð var
árið 1479 með fimm til sex nemendum og
tveimur prófessorum. Þar var áhersla lögð
á innvortis sjúkdóma og lyflækningar.
Hins vegar var það hið Konunglega
kirurgiska akademi sem tók til starfa árið
1787. Þar var áhersla lögð á sárameðferð
og handlækningar. Þessar stofnanir voru
sameinaðar síðar. Sveinn segir í ævisögu
sinni að hann hafi einkum stundað nám
við kirurgiska akademíið en hann segir
ekki ýtarlega frá námi sínu. Þær kennslu-
greinar sem Sveinn telur upp voru:
Efnafræði, líffærafræði, umbúnaður sára,
grasafræði fyrir lækna, rafmagnsfræði,
barnasjúkdómar, réttarlæknisfræði og
reglugerðir í læknisfræði. Þar fóru einnig
fram krufningar. Hann gekk daglega til
verklegs náms á handlækningadeild Frið-
riksspítala sem stofnaður var árið 1752. Þar
var einnig fæðingardeild og hefur Sveinn
fengið þar þjálfun vegna vandamála við
barnsfæðingar. Á Friðriksspítala var einn-
ig apótek. Námið stundaði Sveinn af kappi
og lét fátt trufla sig en vegna fátæktar og
tímaleysis gat hann ekki nýtt sér það sem
var í boði á listasviðinu í Kaupmannahöfn
nema að mjög litlu leyti.
Sveinn sá fram á að honum tækist ekki
að framfleyta sér til loka námsins vegna
fátæktar og peningaleysis. Hann lét inn-
rita sig til ókeypis fyrirlestra hjá Nátt-
úrufræðifélaginu í dýrafræði, steina- og
bergfræði og grasafræði. Ástæða þessa,
auk áhuga hans á fræðunum, mun hafa
verið sú að hann taldi sig geta fengið
kennarastöðu í náttúrufræði við hinn nýja
Hólavallarskóla í Reykjavík fengi hann
ekki læknisstöðu. Hann lét þó nám sitt í
læknisfræði ganga fyrir. Hann lauk prófi
í náttúrufræði vorið 1791 og var sá fyrsti
í Danmörku að ljúka slíku prófi. Honum
var síðan veittur styrkur til náttúrufræði-
rannsókna á Islandi og fór hann til Islands
sumarið 1791 en ætlaði sér að koma síðar
og ljúka því sem eftir var af læknanáminu.
Sveinn fór síðan í rannsóknarferðir um
ísland á árunum 1791-1794 og fór víða um
land og má lesa um þessar rannsóknir í
hinni miklu ferðabók Sveins.
Árið 1795 gekk Sveinn að eiga Þórunni
Bjarnadóttur (1776-1836). Hún var 19 ára
en hann 33 ára. Hún var dóttir Bjarna Páls-
sonar (1719-1779), fyrsta landlæknisins. Afi
hennar var Skúli Magnússon (1711-1794)
landfógeti. Vorið 1796 settu þau saman bú
á Ysta-Skála undir Eyjafjöllum og bjuggu
þar í ár. Þau fluttust að Kotmúla í Fljóts-
hlíð 1796 og bjuggu þar í 12 ár. Sveinn var
embættislaus og ólaunaður og var afkoma
hans því bágborin og varð hann „að róa
sér vertíðarhlut á Grund undir Eyjafjöllum
hvern vetur þó ærið yrði stopult vegna
sjúklingaaðkalls", eins og hann segir.
Árið 1799 var stofnað læknisembætti í
austurhéraði Suðuramtsins. Það náði yfir
Árnes-, Rangárvalla- og Vestur-Skaftafells-
sýslur, auk Vestmannaeyja. Sveini var
veitt þetta embætti og tók hann við því
árið 1800. Hann kallaðist ýmist fjórðungs-
læknir eða distriktskirurg. Ibúar á þessu
svæði voru um 11.000 og á öllu landinu
voru þá um 50.000 manns. Þá voru aðeins
5 læknar á landinu, auk landlæknis.
Sveinn mun hafa notið mikils álits sem
læknir og var hvað eftir annað vitjað frá
Reykjavík. Hann var settur landlæknir um
eins árs skeið 1803-1804. Sveinn fluttist að
Suður-Vík í Mýrdal 1809 og átti þar heima
til dauðadags 1840. Þau Þórunn eignuðust
15 börn. Sjö urðu fulltíða, þrjú dóu í æsku
og fimm kornung. Heimilið var í þjóð-
braut og þar komu margir erlendir menn
sem geta Sveins lofsamlega í ferðabókum
sínum og telja hann bera höfuð og herðar
yfir samtímamenn í náttúrufróðleik.
Afkoma Sveins var lengi bágborin,
launin lág, börnin mörg og mikill
gestagangur var á heimilinu. Oft munu
240 LÆKNAblaðið 2012/98