Frjáls verslun - 01.04.2011, Blaðsíða 56

56 FRJÁLS VERSLUN 4.tbl.2011
kvótakerfið – bitbein þjóðarinnar
Kvóta­ eða aflamarkskerfið tók gildi á árinu 1984 og leysti það af hólmi stjórn­kerfi sem fól í sér að sókn í botnfiskstofna var stjórnað
með sóknardögum eða svokölluðum
skrap dögum og sömuleiðis hafði Hafrann­
sókn a stofnun heimild til skyndilokana á
haf svæðum þar sem hlutfall smáfisks í afla
var hátt.
Skrapdagakerfið var innleitt árið 1977 en
á árinu 1983 var ástand bolfiskstofna orðið
það alvarlegt, að mati Hafrannsóknastofn­
unar, að grípa þyrfti til róttækra aðgerða til
að stemma stigu við ofveiði úr stofnunum.
Hin kolsvarta skýrsla stofnunarinnar um
ástand botnfiskstofna og þá aðallega þorsk­
stofnsins kom út árið 1983 og í framhaldinu
var ákveðið að innleiða kvótakerfi í íslensk­
um sjávarútvegi.
Reyndar hafði loðnu­ og síldveiðum verið
stjórnað með aflamarkskerfi árin á undan
og þótti það hafa gefist vel, ekki síst á veið­
um á íslensku sumargotssíldinni en sá stofn
var að hruni kominn áður en farið var að
stjórna veiðunum með úthlutun kvóta.
Sóknarkerfi við hlið aflamarkS­
kerfiS fyrStu árin
Við upptöku kvótakerfis á botnfiskveiðu­
num og úthlutun aflaheimilda til einstakra
skipa var ákveðið að byggja á veiðireynslu
áranna á undan og niðurstaðan var sú að
miða við þriggja ára tímabil eða þrjú svo­
kölluð fiskveiðiár fyrir gildistöku kvótak­
erfisins. Í stað þess að miða við áramót var
fiskveiðiárið skilgreint sem tímabilið frá 1.
september til 31. ágúst en það þótti skyn­
samlegt af ýmsum ástæðum.
Mönnum varð fljótlega ljóst að innleiðing
aflamarkskerfis, sem byggðist á umræddri
veiðireynslu, var að mörgu leyti óréttlát.
Nægir í því sambandi að nefna að gamal­
grónar útgerðir höfðu misst úr góðan
hluta viðmiðunartímans vegna þess að
skip höfðu sokkið eða verið seld og önnur
ekki komið í staðinn. Vélarbilanir höfðu
sömuleiðis sett skip úr leik um lengri eða
skemmri tíma.
Við þessu var brugðist með því að leyfa
útgerðunum að velja á milli aflamarks og
sóknarmarks og var sá háttur hafður á fram
til ársins 1990 er samræmt aflamarkskerfi
fyrir öll fiskiskip stærri en sex brúttórúm­
lestir tók gildi. Smábátar voru eftir sem
áður í sóknardagakerfi með tiltölulega
fáum undantekningum og hélst sú skipan
mála lítt breytt fram á síðasta áratug.
Á árinu 1994 var reyndar brugðist við
mikilli aukningu í þorskveiði smábátanna
með því að tekið var upp svokallað
þorskaflahámark en í því fólst að útgerðar­
menn sóknardagabáta gátu fengið úthlut­
aðan þorskkvóta en sókn í aðrar tegundir
s.s. ýsu og steinbít var frjáls.
Þeir, sem höfðu besta aflareynslu á þorsk­
veiðunum, völdu flestir þá leið en aðrir
voru áfram í sóknardagakerfi auk þess
sem nokkur fjöldi smábátamanna var enn
sem fyrr í aflamarkskerfi. Sóknardagakerfi
smábáta var síðan afnumið á árinu 2004
og hefur veiðum þeirra síðan alfarið verið
stjórnað með aflamarki utan hvað svokall­
aðar strandveiðar hafa verið heimilaðar frá
árinu 2009.
frjálSt framSal drifkrafurinn
Kvótakerfið hefur alltaf verið umdeilt.
Vaxandi óánægju hefur gætt hin síðari ár
og segja má að eftir að heimilað var að
fram selja aflaheimildir innan og utan ársins
til óskyldra aðila hafi umræðan að mestu
snúist um það sem nefnt hefur verið kvóta­
brask, meinta eign útgerðanna á auðlindinni
og veðsetningu á óveiddum fiski. Dæmi
eru um að útgerðarmenn hafi selt frá sér
aflaheimildirnar og horfið úr greininni með
milljarða króna ávinning sem þeir notuðu
síðar í annars konar fjárfestingar. Eftir sátu
íbúar ýmissa byggðarlaga, sem rúin voru
aflaheimildum, með sárt ennið.
Þótt þessi dæmi séu til þá er ósanngjarnt
að yfirfæra þau á meginþorra útgerðar­
manna. Langflestir útgerðarmenn hafa
reynt að reka fyrirtækin eins vel og þeir
hafa haft burði til og ná sem mestri hag­
ræðingu í rekstri. Þeir hafa unnið eftir
leik reglum þjóðfélagsins og nýtt sér þær
heimildir sem í boði eru.
Ekki er um það deilt að frjálst framsal
aflaheimilda hefur reynst útgerðunum vel
og í raun verið drifkrafturinn á bak við þá
hagræðingu og fjárfestingar sem orðið hafa
í greininni. Íslensk sjávarútvegsfyrirtæki
eru vissulega ákaflega skuldsett. Bankar
hafa lánað hundruð milljarða króna til
fyrirtækjanna með veðum í aflaheimildum
sem fylgja skipum.
Útgerðirnar hafa bókfært kvótann sem eign
í efnahagsreikningum sínum og óveidd ur
fiskur í sjó er stór hluti af „eignum“ fjöl­
margra fyrirtækja. Ekki þarf því að koma
á óvart að eigendum fyrirtækjanna hrjósi
hugur við hugmyndum um takmarkanir
á framsali veiðiheimilda og banni við veð­
setningu kvótans. Nái þær fram að ganga
gæti það leitt til gjaldþrota hjá skuldsett­
um fyrirtækjum auk þess sem önnur gætu
lent í verulegum vandræðum hvað varðar
endurfjármögnun lána.
Falli sjávarútvegsfyrirtækin má leiða að
því líkur að það gæti sömuleiðis reynst
náðarhöggið fyrir einstaka banka og hefur
Landsbankinn, sem er með mest útlán til
sjávarútvegsfyrirtækja af stóru bönkun­
um þremur, einkum verið nefndur í því
sambandi.
Hafi einhverjir útgerðarmenn spilað á
kerfið í stórum stíl þá er þá ekki síst að
finna í röðum útgerðarmanna smábátanna.
Dæmi eru um að menn hafi selt sig út úr
einu af þeim fjölmörgu kerfum, sem við
lýði hafa verið í smábátaútgerðinni, með
stórgróða og síðan haslað sér völl í því næsta
og endurtekið leikinn. Strandveiðikerfið er
nýjasta matarholan og það er ekki nema
von að margir horfi til þess að aflaheimildir
strandveiðibátanna verði auknar verulega
á komandi árum.
Áhuginn á strandveiðunum er mikill og
til að stunda þær hafa alls konar sótraftar
verið á sjó dregnir. Sennilega hefur þó eng­
inn gengið lengra í þeim efnum en mað ur­
inn sem sjósetti smábát sem komið hafði
verið fyrir á róluvelli í ónefndu byggðarlagi.
Verulega er þrengt að framsali veiðiheimilda
með frumvarpinu og veðsetning þeirra
er bönnuð. Þá er lokað á samgang á milli
krókaaflamarks­ og aflamarkskerfisins en
margar smábátaútgerðir hafa á undanförn­
um árum leigt kvóta frá útgerðum í „stóra
kerfinu.
Frjálst framsal drifkrafturinn í kvótkerfinu
Eiríkur S. Eiríksson blaðamaður fjallar hér um tilurð kvótakerfisins og viðbrögð þeirra sem starfa í sjávarút­
vegi við framkomnum frumvörpum um brey t ingu á kerfinu. Eiríkur hefur skrifað í áratugi um sjávarútvegs­
mál og ræðir á næstu síðum við hagsmunaaðila í sjávarútvegi um sjónarmið þeirra.
Eiríkur S. Eiríksson blaðamaður.
Kortlagning heillar
atvinnugreinar: