Tímarit Máls og menningar - 01.12.1944, Síða 128

302
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
færi til þess að gefa sig við öskurannsóknum sínum, enda lét hann það ekki
ónotað. Hélt hann utan um haustið með mikil rannsóknarefni, er hann vann
úr til hlítar. Síðan ætlaði hann að líverfa heim næsta vor, að minnsta kosti
um sinn, en þá lokuðust leiðirnar, eins og kunnugt er.
Þess skal getið, að ekki ætlaði Sigurður í upphafi að semja doktorsritgerð
sína um þetta öskutímatal, heldur um jöklana á Islandi, eðli þeirra, sögu og
áhrif á þjóðina. Var hann korninn vel á veg með rannsóknir og rit um þetta,
en varð að hætta í bráð vegna þess, að uppdrættir og aðrar heimildir, er hann
þurfti nauðsynlega, fengust hvorki héðan að heiman né frá Höfn, þar sem
Þjóðverjinn réð. — Ekki lét hann þetta þó á sig fá, heldur tók til á nýjan
leik við tímatalsrannsóknir sínar og lauk doktorsritgerðinni á furðulega
skömmum tíma. Hún er því nteð nokkrum hætti ástandsbarn, en hvergi kennir
þess.
III
Doktorsritgerð Sigurðar Þórarinssonar ber vott um mikinn lærdóm og leikni
í meðferð heimilda. Efnið er víða til fengið, og virðist höfundurinn þaulkunn-
ugur íslenzkum annálum sem nýjustu jarðfræðiritum á erlendum tungum.
Ritgerðin skiptist í allmarga kafla, sem virðast sundurleitir nokkuð við fyrstu
sýn, en orka þó allir í þá átt að skýra viðfangsefnið sjálft. Fyrst er inngangur-
inn, þar sem höfundur lýsir tímatalsrannsóknum jarðfræðinga almennt og
markmiði öskurannsókna sinna sérstaklega. Þá kemur annar aðalkafli ritsins,
sem fjallar um eyðingu Þjórsárdals (60 bls.). Er þar fyrst sögð saga dalsins,
en síðan lýst rannsóknum höfundar á jarðvegi þar og öskulögum. Loks eru
færð að því gild rök, að þessi fagra sveit hafi eyðst í hinu mikla Ileklugosi
árið 1300. — í næsta kafla segir frá eðli öskunnar og gerð, efna- og litrófs-
greiningu hennar, áhrifum veðráttu á öskufall, og er Oskjugosið mikla árið
1875 tekið sem dæmi um þetta, en þá barst askan á 11 stundum frá Dyngju-
fjöllum til Noregs. Margt fleira er rakið í þessum kafla, og er hann gagn-
merkur. — Þessu næst kemur svo hinn síðari meginkafli bókarinnar, og ræðir
þar um rannsóknir á jarðyrkju hér til forna. Frjógreiningar höfundar hafa
leitt það í Ijós, sem ætla mátti, að í þann mund, er Þjórsárdalur byggðist,
hefur skógurinn eyðst, en grasgróður aukizt að því skapi, enda virðast fom-
menn hafa kostað kapps um að eyða skóginn ekki aðeins með brandi, heldur
og með báli. Síðan virðast þeir hafa tekið til við kornyrkjuna og ræktað bygg
mest, en auk þess hafra, einkum í fyrstu. Einkennilegt er það, að þarnaídalnum
fannst frjó af tveim plöntum, sem ekki vaxa þar nú né annars staðar á land-
inu. En báðar voru þær notaðar til ölgerðar, og er því líklegt, að þær hafi
verið ræktaðar hér til forna. — I síðasta kaflanum segir höfundurinn svo frá
þeim ummerkjum, er hann fann um eyðingu skóga með eldi, en um öll Norð-
urlönd tíðkaðist það áður fyrr, að menn brenndu mörkina, er þeir þurftu að
auka út akra sína eða tún.
Hér hefur verið stiklað á stóru um efni þessarar bókar, enda ekki annars
kostur. Þó munu menn sjá, að það kemur víða niður og tekur mjög til sögu