Tímarit Máls og menningar - 01.12.1952, Blaðsíða 109

UMSAGNIR UM BÆKUR
315
um eftir að fyrst var prentuð bók eftir
Gunnar. Það er ef til vill safnaranáttúr-
an, sem veldur því, að mér finnst höf-
undurinn hefði ekki átt að breyta sög-
unum neitt frá upphaflegri mynd, en
hann kveðst hafa breytt þeim nokkuð.
Þetta yfirlit hefur orðið miklu lengra
en ætlunin var, svo stutt og beinagrind-
arlegt sem það er. Hefði raunar ekki
verið úr vegi að sernja fullkomna bók-
fræði um rit Gunnars Gunnarssonar,
eins og útbreiðslu þeirra og útgáfum
hefur verið háttað til þessa dags, en
rúmið leyfir það ekki.
II
I XII. hindi er skáldsagan Heiða-
harmur, sem kom út í fyrsta sinn 1940
(hjá Menningar- og fræðslusambandi
alþýðu). Segja má, að þá fyrst hafi ís-
lendingar endurheimt Gunnar til fulls
úr höndum Dana, þótt raunar sýni allar
sögur hans, að hann er ekkert annað en
íslendingur — góður og falslaus Islend-
ingur -—.
Heiðaharmur er sagan um blómlega
sveit, sem kemst úr móð, af því að lífs-
skilyrðin þar fullnægja ekki lengur kröf-
um tímans. Ekki sízt í þessari sögu læt-
ur höfundurinn lesandann beinlínis lifa
á samtíð sögupersónanna, tímum vestur-
faranna undir aldamótin síðustu. Jafn-
vel framsæknustu menn, sem sjást ekki
fyrir, hljóta að verða íhaldssamir með
Brandi gamla Einarssyni á Bjargi og
taka fastheldnina í arf með Bjargföstu
(réttu nafni Bergþóru) dóttur hans. Við
gleymum seint fermingarbarninu Berg-
þóru Brandsdóttur, sem heimsækir vini
sína í Heiðinni, voveiflegum dauðdaga
einyrkjans á Leiti né þögulu stefnumót-
inu við garðbrotið, þegar Oddný var dá-
in. Sagan er um manndómsár Brands og
Unu og allra karlanna í Heiðinni, sem
lifðu þar í eigin veröld, litnir hornauga
og misskildir af öðrum Þrídælum, ekki
sízt fólkinu í nýmenningunni á Tangan-
um. Uppblástur landsins og breyttar
kröfur tímans knýja kotkarlana einn af
öðrum til uppgjafar, unz Brandur stend-
ur nær einn uppi í sögulok, að kalla ör-
vasa einstæðingur og beygður af ósigr-
inum fyrir höfuðskepnunum og ástvina-
missi. Þegar við höfum lesið bókina, er
allt að því, að við treystum okkur til að
rata í björtu milli allra bæjanna í Heið-
inni, a. m. k. ef höfundur hefði verið svo
hugsunarsamur að gefa okkur upp átt-
irnar, t. d. með uppdrætti! En enginn
skyldi fara í dimmu um lendur Gunnars
Gunnarssonar. Þar er ekki flatlendið,
heldur víða ýmsar torfærur, hættuleg
gil og fossandi flúðir. Við eigum raun-
ar vísa fylgd einyrkjanna, eða stórbónd-
ans á Bjargi, svo fremi við séum ekki
vesturfaralegátar. En ég verð samt að
segja það, hvað sem höfundurinn segir,
að ég trúi því ekki á Brand á Bjargi, að
hann hafi sent Ameríkuagentinn svo að
segja beint í opinn dauðann, þótt hann
fyrir guðs náð bjargaðist til Rustíkusar
á Tindastóli, lítt skaddaður úr skriðun-
um.
Þessari nýju útgáfu Heiðaharms hefur
að stíl og orðfæri verið allmjög breytt
frá hinni fyrri. Höfundur hefur meitlað
og fágað frásagnarháttinn betur, mótað
hann betur eftir efninu, og vfða fellt í
stuðla orðalag. Þáttum sögunnar hefur
verið skipt niður í undirkafla eftir efni,
og er það vel. Líklega er ekki svo blað-
síða í nýju útgáfunni, að henni hafi ekki
verið breytt meira eða minna frá hinni
eldri, en ekki er ástæða né rúm hér til að
rekja það. Þó get ég ekki stillt mig um
að nefna nokkur dæmi, og er innan sviga