Tímarit Máls og menningar - 01.03.1956, Side 26

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
sögupersónur, sem hann jafnvel liefur vanþóknun á, og gefur honum jafnframt
sýn djúpt inn í völundarhús mannssálarinnar.
Það eru ávallt einstaklingarnir og örlög þeirra, sem orka sterkast á oss í
skáldsögum Halldórs Laxness. Salka Valka, ráðsnjöll stúlka, dugandi og
hjartahrein, rís björt og skýr á dökkum grunni armóðs, verkfalla og deilna í
fiskiþorpinu íslenzka.
Sagan um Bjart í Sumarhúsum grípur mann ef til vill ennþá sterkari tökum.
Vilji lians til frelsis og sjálfstæðis er ósveigjanlegur. Þetta er óðalsbóndi Geij-
ers i íslenzku umhverfi — tröllaukinn og þjóðsagnakenndur —, nýbýlingur-
inn, landnámsmaður fslands í þúsund ár. Hann er samur og jafn í sjúkdóm-
um og óhamingju, fátækt og hungri, í æðandi kafaldsbvljum og gagnvart ógn-
þrungnum furðum heiðarinnar. — Og loks hrífur hann oss einnig í umkomu-
leysi sínu og hjartnæmri ást á fósturdóttur sinni, Ástu Sóllilju.
Kannski ber þó frásögnina um Ólaf Ljósvíking, alþýðuskáldið, einna hæst.
Hún er reist á andstæðunni milli aumlegs umhverfis og himinkynjaðra
drauma, sem vinur og þjónn fegurðarinnar elur í brjósti sér.
íslandsklukkan er fyrsta sagan, setn Halldór Laxness lætur gerast á liðnum
tímunt. Og honutn hefur raunverulega tekizt að ná svipblæ samtímans, bæði
að því er ísland varðar og Danmörku. Sagan er tneistaraverk að því er til stíls-
ins kentur. En hér eru það líka framar öllu einstaklingarnir og örlög þeirra.
sem festast í minni. Hinn vesæli tötramaður. Jón Hreggviðsson, ,.hið ljósa
man“, lögmannsdóttirin Snæfríður Eydalín — og umfram allt Arnas Arnaeus,
handritasafnarinn lærði. en í brjósti hans lifir ísland þróttugra lífi en hjá
nokkrum öðrum.
Með Laxness hefur þróun bókmenntanna fengið á nv þjóðlega og arftekna
undirstöðu. Það er hið mikla afrek hans. Hann hefur persónulegan og lifandi
stíl, léttan og eðlilegan, og maður finnur glöggt hversu fimlega og vel hann
þjónar markmiði höfundar.
Loks verður að draga fram eitt atriði enn. svo að staða Halldórs Laxness
verði fullkomlega ljós. Sú var tíðin, að íslenzkir rithöfundar völdu list sinni
annað tungumál norrænt. Það var ekki af fjárhagsástæðum einum, heldur
jafnframt vegna þess, að þeir vantreystu íslenzkri tungu sem tæki til listsköp-
unar. Halldór Laxness hefur á sviði óbundins máls endurnvjað íslenzka tungu
sem listrænan miðil nútímalífs. Og með fordæmi sínu hefur hann örvað ís-
lenzka höfunda til að rita á móðurmálinu. í því felst mesta gildi hans frá al-
mennu sjónarmiði. — Og það er þetta. sem hefur aflað honum vinsælda og
traustrar aðstöðu í ættlandi sínu.
16