Tímarit Máls og menningar - 01.07.1957, Blaðsíða 40

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
stæður í venileikanum, en líkjast fremur
torráðnum táknmyndum af frummæðrum
mannkynsins, sem eiga það eina lífsmark-
mið að auka kyn sitt eða draumsýnum karl-
manns um fullkomna konu eins og þá yndis-
legu, undirfögru Kukachin, ævintýraprins-
essuna í Markó Póló. Allt öðru máli gegnir
með Abbie I skugga álmtrjánna. Eðlisþætt-
ir hennar eru hvorki margslungnir né flókn-
ir, og O’Neill sýnir svo vel frumstætt eðli
hennar, eigingirni og ástríður, að við finn-
um einlægt, að hún er lifandi persóna með
heitt, ólgandi hlóð í hjarta. Hversu stór-
raunalegt sem efni leiksins er í eðli sínu, þá
nær O’Neill eigi að snerta innstu taug harm-
leiksins hér fremur en annars staðar, þó
vanti að vísu aðeins herzlumuninn. Það eitt,
að efnið er harmsögulegs eðlis nægir vitan-
lega ekki. Stíltök og efnisskil skipta sízt
minna máli, en leikrit O’Neills eru misjöfn
að gæðum, einkum er orðlist og stílfegurð
varðar.
Nú skulum við skyggnast að orðabaki og
reyna að gera okkur stutta grein fyrir lífs-
skoðun höfundar og liststefnu. Helzt er svo
að sjá af leikritum hans, að duld öfl ráði
svo forlögum manna, að þeim sé fæst sjálf-
rátt, enda er ekki fjarri iagi að örlagatrú
O’Neills sé svo sterk, að hún renni eins og
dökkur, falinn þráður gegnum velflest verk
hans. Hversu kröftuglega og þráfaldlega
sem menn reyna að spyma á móti og bjóða
örlögunum byrginn, vex straumurinn jafnt
og þétt, skellir sumum um koll og skolar
öðrum burt, því að allt fer að lokum eins og
verða vill. Jafnvel þó örlagavefurinn í
Elektru sé spunninn úr svipuðum toga og í
íorngrískum harmleik, þá eru samt vinnu-
brögð 0’ Neills annars vegar og stórskáld-
anna grísku hins vegar æði frábrugðin fyrir
ýmissa hluta sakir. Leikskyn hans er að vísu
oft eins næmt og nákvæmt, hann nær ekki
síður sterkum tökum á tilfinningum áhorf-
andans, en i stíl hans og málfari hirtist hins
vegar öllu minni næmleiki og nákvæmni, og
gerir það snilldarmuninn.
í heimssögu sinni um leikbókmenntir
kveður Allardyce Nicoll upp eftirfarandi
dóm um Eugene O’Neill: „Ef Bernard Shaw.
sem var orfiinn heimsfrægur höfundur fyrir
fyrri heimsstyrjöld og rítafi haffii ágætustu
verk sín á öfirum og þriðja tugi líðandi ald-
ar, er frá talinn, verðum við að viðurkenna,
að eina leikskáldifi á árunum á milli heims-
styrjaldanna, sem búið var þeim gáfum, er
greina snillinga frá öðrum dauðlegum
mönnum, var Bandaríkjamaðurinn, Eugene
Gladstone O’Neill. Hann er ekki einungis
tákn þeirrar leiklistarhreyfingar, sem
blómgaðist svo ört og gróskulega á þriðja og
fjórða tugi þessarar aldar, heldur ber hann
líka stolt höfuð og breiðar herðar yfir önn-
ur leikskáld samtímans."
Þó ég sé að vísu samdóma Allardyce Ni-
coll um ágæti O’Neills sem leikskálds, get
ég aftur á móti ekki fallizt á þá fullyrðingu
hans, að O’Neill hafi verið tákn þeirrar leik-
listarhreyfingar, sem blómgaðist á milli
heimsstyrjaldanna, til þess átti hann bæði
of fáa lærisveina og var í of kröftugri and-
stöðu við leikmenningu þeirra tíma, því að
enda þótt hann túlki að vissu marki sálspeki
Freuds og lífsskoðanir, þá berst hann engu
að síður á móti menningarstraumum sam-
tímans af ásköpuðum öfuguggahætti og aga-
leysi.
Áhrifa O’Neills gætir æ minna og minna
í leikheiminum og þeim mönnum, sem halda
nafni hans á loft fer sífækkandi á meðan
lærisveinum og aðdáendum Tsékovs, Ibsens
og Shaws fer aftur sífjölgandi með hverju
árinu, sem líður. Hvað veldur þessari
greinilegu álitsbreytingu er ekki auðsagt,
en hitt er þó óhætt að fullyrða, að O’Neill
hefur fyrirgert frægð sinni í jafnskjótri
svipan og hann ávann sér hana. Það er ekki
118