Tímarit Máls og menningar - 01.10.1970, Síða 14

Tímarit Máls og mcnningar
var hverfandi, svo að' langmestur hluti þjóðarinnar bjó um miðja öldina
í sveitum, um 58 þúsund manns.
Forsendan fyrir fjölguninni og heldur bættum hag, var aukinn sjávar-
útvegur, hælkkað verð á afurðum og meira frjálsræði í verzlun, einkum eftir
tilskipunina um verzlunarmál 1816, þar sem kaupmönnum héðan var leyft
að verzla beint við erlend ríki. Fáeinir útgerðarmenn og kaupmenn höfðu
bolmagn til þess að notfæra sér þessa rýmkun.
Því fór fjarri að landsmönnum geðjaðist sérstaklega vel að þessum breyt-
ingum. Það hafði löngum verið unnið gegn þorpa- og bæjamyndunum hér-
lendis, helztu andstæðingar voru jarðeigendur, sem töldu að vinnufólksekla
myndi þegar gera vart við sig, ef bæir mynduðust. Þetta viðhorf kemur
glöggt í ljós hjá Espólín í Árbókunum, þegar hann er að lýsa Reykjavík
um aldamótin 1800, „bæjarmenn voru flestir kramarar ...“ Lýsing höfunda
á menningarástandinu í bænum var ekki sérlega glæsileg og kenndi þar
þeirrar rótgrónu andúðar, sem virtist fest með þjóðinni á „krömurum“ og
bæjalýð. Verbúðalífið undir Jökli og víðar varð heldur ekki til þess að ýta
undir aðdáun á bæjalífi. Skoðun manna á 'hinni tilvonandi höfuðborg kom
gleggst í ljós, þegar talið var hentast að flytja latínuskólann til Bessastaða
vegna óhollra áhrifa hæjarbúa á skólapilta. Þótt fátækt, menningarleysi og
hrossákjötsát væri hlutskipti velflestra þeirra, sem byggðu Seltj arnarnes,
Álftanes, Vík og Hafnarfjörð, þá mátti finna þar dugnaðar útvegsbændur
og kaupmenn af íslenzku bergi brotna, meðal þeirra var Bjarni riddari Sig-
urðsson, sem hóf fyrstur þilskipaútgerð og kaupskap eftir afnám einokunarinn-
ar. Hann er gott dæmi um fyrsta vaxtarbrodd íslenzkrar borgarastéttar, en
slíkir voru ekki margir. Hins vegar má telja Grím Ólafsson borgara í Reykja-
vík fyrsta íslenzka tötraborgarann, hann var braskari og glæpamaður í einni
persónu.
Grímur þessi var laginn þjófur og notfærði sér drjúgt fákunnáttu og ein-
feldni almennings, fékkst um tíma við prang ýmiskonar, þar til hann var
handtekinn fyrir tilraun til þess að kæfa tengdaforeldra sína í gróðaskyni.
Þótt helztu embættismenn þjóðarinnar byggðu þetta svæði, þá skorti mikið
á að hér væri nægar forsendur til svipaðra menningarmiðstöðva og verið
höfðu á biskupsstólunum áður fyrr. Þar var forsendan menningararf-
ur og rekstrarform miðalda miðað við miðaldagerð staðnaðs þjóðfé-
lags. Nú var gerð samfélagsins að breytast, þótt hægt færi, í átt til kapítal-
ísks rekstrarforms, hin fornu tengsl manns við mann, gagnkvæmar skyldur
landsdrottins og leiguliða og venjubundið samfélagslíf tekur að raskast.
108