Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Síða 102

Tímarit Máls og menningar
sveinar hans, þeirra á meðal Rudolf Carnap og Nelson Goodman, hafa helgað
henni hálfa eða heila ævina. Á sálarfræði og siðfræði Humes (sem Hume taldi
sjálfur meginviðfangsefni sín) minnist Russell ekki einu orði, á þeirri hlálegu
forsendu (sem í þessu tilviki hlýtur að stafa af ókunnugleika eða alla vega af
fljótfærni) að í ritum Humes um þau efni hafi ekkert nýtt komið fram.12
Ef kafli Russells um Hume er aðfinnsluverður þá er málsgrein Jóhanns Páls
um hann forkastanleg. Um brezka raunhyggju (sem hlýtur að heita svo frem-
ur en „ensk“ með því að Berkeley var íri, Hume Skoti en Locke einn Eng-
lendingur) segir hann: „Þýðing ensku raunspekinnar var fyrst og fremst sú,
að hún dró fram í dagsljósið þekkingarfræðileg frumrök þessarar myndbreyt-
ingar [þ. e. þeirrar að náttúruvísindi hinnar nýju aldar komu til sögunnar
og breyttu mörgum viðhorfum manna] og útfærði þau í smáatriðum. Hún
lét ekki sitja við almenna yfirlýsingu um að öll þekking væri reynsluþekking,
heldur gerði nákvæma athugun á því, hvert væri inntak reynslunnar og tak-
mörk og hvað gæti í Ijósi þess talizt hlutlæg þekking og hvað aðeins hugar-
fóstur. En róttækni hennar varð að lokum svo mikil, að hún hlífði ekki sinni
eigin forsendu, raunvísindunum: í efahyggju Humes er það möguleiki hlut-
lægrar þekkingar almennt, sem véfengdur er. — Út úr þessum ógöngum reyn-
ir Kant að komast. Fyrir honum vakir að rökstyðja tvennt í senn: afneitun
hinnar arfteknu frumspeki og réttmæti hinnar vísindalegu þekkingarleitar.“
(JPÁ 171)
Látum nú alla uppskafningu um „þekkingarfræðileg frumrök myndbreyt-
ingarinnar“ liggja á milli hluta, svo og þá lágkúruhugmynd sem í þessum
orðum felst um þá Berkeley og Locke. Nóg er samt. Hume á að hafa vefengt
að hlutlægrar þekkingar verði aflað og Kant reynt að rata út úr öðrum eins
ógöngum með því að sýna og sanna að hennar verði víst aflað og því geti
menn leitað hennar óhræddir. Og þessi sagnfræði styðst ekki við staf í ritum
þeirra Humes og Kants. Það er skopleg firra að Hume hafi vefengt „mögu-
leika hlutlægrar þekkingar", ekki hlíft „sinni eigin forsendu, raunvísindun-
um“. Og það er jafnmikil firra að Kant hafi skilið Hume þessum hlálega
skilningi og andmælt honum á þeim forsendum. En að vísu styðjast þessar
firrur því miður við ýmsar handbækur og þar með ekki einungis við van-
þekkingu Jóhanns Páls sjálfs. Þær eru dæmi þeirra alhæfinga kennslubóka
sem István Mészáros hefur í huga í orðum þeim sem eftir honum voru höfð
í upphafi þessa máls. Þær eru þáttur dauðrar sögu lifandi hugmynda.
Ég hlýt að reyna að koma á framfæri smávægilegasta fróðleik um þá Hume
og Kant í leiðréttingarskyni við hin ívitnuðu orð Jóhanns Páls. Og ber
292