Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Síða 114

Tímarit Máls og menningar
fremur en ósköp einfaldlega „hjarta“. TíSarandinn er hjarta mannlífsins og
blóð hans streymir um gervallan þjóðarlíkamann. En jafnframt talar Grímur
um „svipbrigði tímans“, hvað sem þau koma hjarta og blóðrás við, og þætti
að líkindum lítil prýði að þvílíku klambri í kveðskap. En í samræmi við
meginlíkinguna eru einstaklingarnir nefndir „limir þjóðarlíkamans“. Svip-
hrigðalíkingin tengist hins vegar sögnum þeim sem Grímur telur sig þurfa
á að halda: „að tjá“ og „að setja svip á“.
Þessi líkingasmíð er vitaskuld manngyðisættar. Og um hana er þarflaust
að ég fari fleiri orðum sem slíka. Þess eins vil ég láta getið til gamans að
líking „hugmyndarinnar“ við hjartað skýtur upp kollinum með furðulíku
orðalagi í annarri prófritgerð frá sömu árum og ritgerð Gríms. Sú er dokt-
orsritgerð Karls Marx um náttúruspeki þeirra Demokrítosar og Epíkúrosar.
Þar áfellist Marx á einum stað þá lærisveina Hegels sem lastað höfðu undir-
gefni meistara síns við yfirvöld. Afsökun Hegels í þessu efni telur hann vera
þá að hann hafi litið á „vísindin sem verðandi“ og „andlegt hjartablóð hans
hafi slegið allt að yztu útjöðrum hennar“ („bis an deren ausserste Peripherie
sein eigenstes geistiges Herzblut hinpulsierte“).37
Nú færir Grímur hvergi rök að kenningu sinni og Hegels um tíðarandann.
Hann treystir bersýnilega líkingamáli sínu til að sannfæra lesandann eða öllu
heldur hrífa hann með sér á vit hinnar æðstu uppskafningar. Og þetta er
ekki ýkja barnslegt trúnaðartraust því að auðvitað eiga líkingar til að vera
hrífandi: „Oddhvöss mánasigð rífur svarta skýjaglópa á hol, bleik feigsglæta
vætlar úr sárunum“.
í endursögn minni er hins vegar engin líking nema þær einar sem eru
ófrávíkjanlegur hluti daglegs máls. Og af þeim sökum öllum öðrum fremur
býður hún hvers konar gagnrýni heim og efnislegum efasemdum sem máls-
grein Gríms gerir ekki. „Á sérhverju tímabili sögunnar mótar ein meginhug-
mynd gervallt mannlífið.“ Hér spyrjum við: Hver eru tímabil sögunnar?
Hvernig eru þau ákvörðuð? Hverjar eru meginhugmyndirnar? Hver er til
dæmis meginhugmynd íslendinga á okkar dögum? Og jafnvel þótt við gæt-
um orðið á eitt sátt um einhverja slíka meginhugmynd, er öldungis víst að
hún móti gervallt mannlífið svo að hana megi ráða af hverju smáatriði? Og
svona má halda lengi fram eftir götunum.
Af því sem nú er sagt má ráða að frumspekileg uppskafning er ekki ávallt
reist á lágkúrunni einni saman. Því hvað sem annars má um tíðarandann
segja þá verður ekki sagt að kenningin um áhrif hans sé lágkúruleg. Engum
er alls varnað.
304