Tímarit Máls og menningar - 01.03.1979, Síða 27

Endurreisn eða auglýsingamennska
kringum sig, að athöfnum á sjálfu sviðinu. Orðræður persónanna eru hér
ekki eina tæki höfundar til þess að koma boðskap sínum á framfæri eins
og oft er raunin í íslenskum leikritum, hér er mál leiksviðsins einnig notað
og víða af mikilli hugkvæmni. Við tölum stundum um að menn gufi upp
— í Dúfnaveislunni tekur Rögnvaldur Reykill, sem er búinn að stela millj-
ónum af fátæku fólki þessa lands og koma þeim fyrir á dularfullum
kontóm í erlendum bönkum, inn kafsel og gufar síðan upp — á sviðinu
fyrir framan okkur. I heimi Strompleiksins, þar sem allt er „blöff frá rót-
um“, eins og Ljóna Ólfer kemst að orði, er lík frænkunnar í strompinum
undirstaða þeirrar broddborgaralegu virðingar sem frú Olfer reynir að halda
dauðahaldi í. Þær persónur sem hér ber fyrir augu eru ekki eftirlíkingar
lifandi fólks í daglega lífinu, þær eru samfélagshættirnir holdi klæddir.
Aðferð Laxness hentar því ágætlega til að afhjúpa fáránleika og rotnun
þess samfélags sem hann lifir í.
Þessi aðferð hefur vissulega þau takmörk að hún leyfir ekki að orsakir
spillingarinnar séu greindar og tengdar öðrum þáttum þjóðfélagsins. Þeir
sem nota kröfuna um heildarsýn bókmennta á samfélagið sem mælikvarða
á raunsæi þeirra myndu því tæplega vilja fallast á að leikrit Laxness séu
raunsæ verk. Hér greinir menn e. t. v. öðru fremur á um hvert sé verksvið
höfundarins og hvaða skyldur hann hafi gagnvart lesandanum. Laxness
álímr það greinilega ekki í sínum verkahring að útlista fyrir lesendum eða
áhorfendum hvers vegna allt sé eins og það er eða lauma að þeim lausnum
á vandamálunum. Og hann er staðráðinn í að prédika ekki yfir mönnum
eða reyna að hafa vit fyrir þeim, eins og best má sjá af ritgerð hans, Persónu-
legar minnisgreinar um skáldsögur og leikrit, en þar segir meðal annars:
Önnur tálsnara sem bíður leikritaskálds er sú þegar hann lætur eftir ástríðu
sinni að prédika móral yfir almenníngi í leikhúsinu. Hversvegna? Vegna
þess að siðgæði er sennilega sá einn varníngur sem hver skósmiður og innan-
búðarstúlka í salnum hefur feingið jafn vel útilátinn og leikhöfundurinn,
ef ekki betur.
Þýðir þetta þá að leikrit Laxness séu ekki annað en ábyrgðarlaus leikur
listamannsins að forminu og að hann hafi gefið upp alla von um að hafa
áhrif á hugsunarhátt fólks og afstöðu? Ég held ekki, því að út úr táknmáli
leikritanna skín djúp andstyggð en jafnframt e. t. v. nokkur uppgjöf gagn-
vart því sem verið er að lýsa. Afstaða skáldsins er þannig mjög greinileg,
þó að maður fái það aldrei á tilfinninguna að hann sé að reyna að troða
upp á mann eigin skoðunum eða reyna að hafa áhrif á mat manns. Allt
2 TMM
17