Tímarit Máls og menningar - 01.03.1979, Síða 115

Islendingasögur og Hugsvinnsmál
Viðeyjarklausturs, og getur þá lítill vafi leikið á, að hér sé um skólabók
að ræða.2
Hugsvinnsmál eru varðveitt einungis í pappírshandritum frá seytjándu
öld og síðar, og mjög er óvíst um aldur þess, en yfirleitt munu fræðimenn
helzt hallast að þeirri skoðun, að þýðingin sé frá þrettándu öld.3 Hins
vegar hef ég hugsað mér vandamálið á nokkuð aðra lund en gert hefur
verið hingað til, og verður ekki hjá því komizt að drepa lauslega á skoð-
anir mínar, þótt ekki sé unnt að gera þeim full skil í stuttri grein. Þegar
um er að ræða þýðingar á skólabókum, sem höfðu hagnýtt gildi fyrir nem-
endur og voru í sífelldri notkun um langan aldur, er ærið vafasamt að
reyna að tímasetja verkin af nákvæmni, heldur virðist skynsamlegra að
taka mið af heildarferli þeirra í menningarsögunni.4 Eins og fyrr var gefið
í skyn, má ætla að Disticha Catonis hafi verið kennslubók í Skálholti og
Haukadal þegar á síðara hluta elleftu aldar, og er því engan veginn ósenni-
legt að drög að íslenzkri þýðingu hafi tekið að myndast fyrir aldamótin
1100. Með því er ekki verið að staðhæfa að Hugsvinnsmál séu svo gömul,
heldur þykir mér sennilegt, að þau hafi verið lengi í sköpun: með sífelldri
notkun í skólum mun íslenzka þýðingin hafa sætt ýmsum breytingum og
lagfæringum, svo að nú er ógerningur að ráða upphaflega gerð Hugsvinns-
mála af varðveittum handritum þeirra, enda eru þau öll ung og auk þess
býsna sundurleit að orðalagi. Leitin að frumgerð kvæðisins í íslenzkri þýð-
ingu hlýmr að vera ærið vafasamt fyrirtæki af þeirri einföldu ástæðu að
verkið mun draga dám af mörgum kynslóðum meistara og nemenda, sem
beittu kvæðinu ekki einungis í þeim tvenns konar tilgangi sem getið var
hér að framan heldur öðlaðist verkið einnig fullan þegnrétt í íslenzkum
bókmennmm og hlítti venjum innlendrar ljóðlistar um hrynjandi, smðla-
setningu og skáldlegt orðalag. Hér er sem sé um að ræða vandamál, sem
er allt annars eðlis en þegar verið er að fást við þýðingar, sem einstakir
höfundar tókust á hendur, svo sem bróðir Róbert (Tristams saga og Isondar)
eða Brandur ábóti Jónsson (Gyðinga saga, Alexanders saga). Að minni
hyggju em Hugsvinnsmál, eins og við þekkjum þau nú, í rauninni verk
ýmissa ónafngreindra manna, sem nomðu kvæðið og breyttu, hver eftir
annan um langan aldur, frá því á ellefm öld og fram á hina seytjándu.
I þessu sambandi er vert að geta þess, að sum handrit virðast fylgja latn-
eska frumritinu nánar en önnur, enda ber mikið á milli hve vel hrynjandi
og smðlasetningar er gætt í einstökum gerðum. Sundurleitir leshættir virð-
ast ekki stafa af mislestri eða misskilningi, eins og oft vill brenna við í
105