Tímarit Máls og menningar - 01.02.1983, Side 118

Tímarit Mdls og menningar
viðtakenda svo neinu nemi. Og í okkar borgaralega þjóðfélagi ríkja smá-
borgaraleg viðhorf víðasthvar. Framhjá því komast ekki skáldin. Þau geta í
mesta lagi gert uppreisn gegn slíkum viðhorfum, en uppreisnin litast oft líka
af þeim. Því er í rauninni gagnbyltingarsinnað að treysta á leiðsögn skálda
(og annarra!) — og alveg fráleitt að gera þau ábyrg fyrir þeim viðhorfum
þjóðfélagshópa, sem þau sýna í lifandi frásögn og persónum. Við öðru eða
meira er yfirleitt ekki að búast af skáldum — sem framlagi í stjórn-
málabaráttuna. Við þessar aðstæður er líka gagnbyltingarsinnað að heimta
af skáldum að þau skrifi alþýðlega, „þannig að venjulegt fólk vilji lesa
þetta“, einsog kom fram í árásum á atómskáldin, Thor og Guðberg. I þessu
felst krafa umað öll skáld skrifi samkvæmt einhverjum samnefnara borg-
aralegra viðhorfa. Ný skáldverk eru stundum óaðgengileg almenningi, en
það er þá oftast af því að skáldið er að túlka nýjan veruleika — veruleika
nútímalesenda — og getur ekki gert það í gömlum formum svo vel sé. I
þessu felst allsekki að skáldið vilji fjarlægjast almenning, vilji ekki ná til
hans. Fjarlægð nýstárlegs og flókins verks frá almenningi er yfirleitt bara
það færi sem honum gefst á þroska í það skiptið. Það segir sig sjálft, að í
stéttskiptu þjóðfélagi á lágstéttin erfitt með að tileinka sér slík menningar-
verðmæti. Hún gerir það smámsaman, m. a. fyrir atbeina skálda sem fara bil
beggja (og geta verið góð auk þess). Til að sæmilegt bókmenntalíf þrífist í
landinu þarf því hvorttveggja, framúrstefnuskáld og íhaldssamari skáld,
einsog oft hefur verið bent á. Hitt gerir engum neitt til, þótt skáld geri
misheppnaðar tilraunir, en vandséð hvernig þau ættu að þroskast án slíkra
tilrauna.
Af framansögðu má ljóst vera, að það er ámóta frjótt og viturlegt að boða
byltingarbókmenntir, eða sérstaka tegund þeirra, og að boða bara byltingu,
afstrakt, ánþessað vinna að henni. En að henni er hægt að vinna, einnig á
sviði bókmennta og lista.
Viðtökur
Ahrif skáldverks geta verið ærið mismunandi og ólík því sem höfundur
ætlaðist til. Menn geta maulað í sig hin byltingarsinnuðustu skáldverk
einsog konfekt, smjattað á orðsnilldinni, fengið tilfinningaútrás yfir eymd
veslings fólksins — eða hetjuskap þess. Sé listaverkið bara meðtekið af
einangruðum neytanda, í venjulegri vöruhringrás auðvaldsins, er hætt við
að þær aðstæður yfirstígi alveg ætlun skáldsins, einsog Bertold Brecht og
Walter Benjamin bentu á.4) Svosem frægt er orðið, sáu þeir lausn þessa vanda
í sviðsetningu leikrita sem gerði efnið framandlegt, vekti viðtakendur til
umhugsunar og spurninga. En fleiri leiðir eru til. Meginatriði virðist mér að
skilja verkið sem listaverk, en tala ekki bara um einstök atriði þess, efnivið,
yfirlýsingar í því eða einstakar persónur. Helstu þætti þess þarf að kanna,
108