Tímarit Máls og menningar - 01.12.1984, Síða 40

Tímarit Mdls og menningar
Ritskoðunin hindraði að stefnan beindist auðsæilega gegn valdhöfum, svo
sérhver höfundur varð að stunda nýraunsæi með sínum sérstaka hætti,
veruleikaskyni sínu, en það er ólíkt og líkt í mönnunum: marglitt, fullt af
undanbrögðum og sjónarspili.
Stefnan var samþætt áþekkri stefnu sem þjóðfélög vesturlanda tóku á
þriðja og fjórða áratugnum og mótaðist af hinum nýja raunveruleika eða
öllu heldur óraunsæja draumi sem byltingin í Rússlandi virtist boða, með
aðstoð fjandmanna sinna, auðvaldsins, í líki heimskreppunnar. Hin ákafa
leit að raunveruleikanum leiðir óhjákvæmilega til villu á einstigi sem er
völundarhús í senn og opnast að leikhúslegum veruleika. Að venju komst
maðurinn á vængjum draumsins yfir vanda veruleikans inn í styrjöld og út á
ný, efldur eftir blóðtöku sem skottulæknar og heillandi rakarar mannsand-
ans höfðu staðið fyrir.
A tímum aukinnar vélvæðingar fóru bækur að berast með skjótari hætti
milli landa og málsvæða. Sameinandi andi sósíalismans jók líka málanám, að
ótalinni uppfinningu alþjóðamála. Fleiri bækur voru þýddar en áður. Stefnt
var að menningarheild heimsins meðal hugsjónamanna á sviði anda og
afneitunar, og hugsjónamenn á sviði auðs og markaða stefndu líka að
heimsmarkaðsstefnu. I stað heimsvelda reis upp vísir að auðlindaveldi og
heimsveldastefnan tók á sig form auðlindaráns. Hugsjónir og verksvit
auðmanna og listamanna fara oftar saman en einkum hinir síðarnefndu vilja
vera láta eða dirfast að viðurkenna. Bókin varð verslunarvara, tilbúin til
lestrar óðar en hún varð almenningseign ætluð fjöldanum. Innihald bóka fór
því að fjalla um fjöldann með sama hætti og borgaralega skáldsagan var um
borgarann og riddarasögur sögðu frá heimsmynd lénsherrans. Sagnafólkið
átti allt í hliðstæðri baráttu: lénsherrann á hesti sínum í bardaga við
jafningja, borgarinn í léttivagni að berjast um auð við hliðstæður sínar, og
verkamaðurinn var á bílnum í lífsbaráttunni um daglaunin. Allir börðust
þeir um eitt sem var utan við hinn harða veruleika: um kvenfólkið. Og allar
voru persónurnar fremur einlitar, haldnar trú á hinu góða í slag gegn hinu
illa og voru orkufrekar með afbrigðum bæði til munns og handa og nárans.
A göngu nýraunsæisins hafði bandaríska skáldsagan á millistríðsárunum
stöðugt meiri áhrif. I henni voru „hetjur hversdagslífsins" og kitlandi
fátæklingar og rónar í fagurlitu hanastéls-blandi við auðmenn. Engin heim-
speki var á bak við söguna. „Fólkið vildi bara svona sögu!“ sem var
kokteilblanda tilfinninga og stétta. Hálfa síðu bókarinnar bjó höfundurinn
hlátursefni, en neðst á síðunni vakti eitthvað grát. Hinar mannlegu tilfinn-
ingar voru þannig, samkvæmt niðurstöðum tilraunasálarfræðinnar. Mað-
urinn var vél knúin háttbundnum viðbrögðum í vélheimi og gat ekki haldið
athyglinni vakandi nema beitt væri á víxl andstæðum ertingum: nú hlátri
510