Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Qupperneq 20

Tímarit Máls og menningar
II.
Nú hef ég að vísu ekki sérstaklega áhuga á siðfræði Hrafnkels sögu sem
slíkrar. Viðfangsefni mitt er þjóðarsaga, og ég gef meira fyrir siðfræði fólks
en bókmenntatexta. í minni fræðigrein eru sögurnar fyrst og fremst sögu-
legar heimildir um það fólk sem skrifaði þær og það fólk sem þær voru
ætlaðar til að lesa og hlusta á. Samt ætla ég að létta mér leiðina að
aðalviðfangsefni mínu með því að nota Hrafnkels sögu sem dæmi um tvær
leiðir til að lesa siðferðisviðhorf út úr Islendingasögum. Og þótt ég viti
fullvel að margir lesenda minna kunni Hrafnkels sögu allt að því utanbókar
þá ætla ég að reyna að taka tillit til hinna og rekja dæmin þannig að hægt sé
að fylgjast með þeim án þess að þekkja söguna.6
Hrafnkell Freysgoði, höfðingi á Aðalbóli í Hrafnkelsdal austur, hafði
strengt þess heit að drepa hvern þann sem riði hesti hans, Freyfaxa. Dag
nokkurn freistaðist smalamaður hans, Einar að nafni, til þess að nota
hestinn. Nokkrar kvíaær vantaði, Einar reyndi að ná hesti til að leita að
þeim, en aldrei slíku vant voru öll hrossin stygg nema Freyfaxi. Hann stóð
eins og grafinn niður, svo að Einar greip til hans og féll fyrir vopni
Hrafnkels daginn eftir.
Þetta atriði gefur tilefni til tvenns konar ágreinings um túlkun. Annars
vegar greinir menn á um hvað veldur því að Einar ríður Freyfaxa. Svar
þeirra sem rekja anda sögunnar til heiðinnar hetjualdar gefur til dæmis G.
Turville-Petre sem staðhæfir að ill örlög hafi fengið Einar til að ríða
hestinum.7 Hermann Pálsson bendir hins vegar á hvað sagan segir rækilega
frá því þegar Einar tekur ákvörðun sína og dregur af því þessa ályktun:
„höfundur sögunnar lýsir smalamanni ekki sem leiksoppi örlaganna, heldur
er Einar látinn bera fulla ábyrgð á gerðum sínum. Einar skapar sér sjálfur
ógæfu sína með óhlýðninni. . .“ Túlkun Turville-Petre finnst Hermanni
„jafnfátæk að merkingu og þótt einhver léti þau orð falla, að örlögin hefðu
látið Turville-Petre kveða upp þennan vafasama dóm um ákvörðun Einars
Þorbjarnarsonar."8 Hér er ágreiningurinn semsagt sá að Hermann sér frjáls-
an vilja þar sem Turville-Petre sér örlög.
Hitt ágreiningsefnið er hvernig lesendum er ætlað að meta víg Einars.
Sigurður Nordal svarar fyrir hönd eldri skólans í ritgerð sinni, Hrafnkötlu:9
Þegar Hrafnkell vegur Einar, á hann um tvo kosti að velja, og er hvortveggi
illur. Annars vegar er eiður hans, hins vegar að vega heimamann sinn, sem er
honum geðfelldur, fyrir litlar sakir. Þetta er algengt efnisatriði i fornbók-
menntunum, bæði Eddukvæðum og sögum. Orlögin geta ekið mönnum í þær
öngvar, að hermdarverk sé skásta úrræðið. Bolli verður að vega Kjartan
fóstbróður sinn, Gísli Súrsson Þorgrím mág sinn, Flosi að brenna Njál og
Bergþóru inni. En mikilmennin velja hiklaust, þó að þeim þyki verkin ill.
10