Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Qupperneq 37

Saga og siðferði
að svara því getur verið lærdómsríkt að gera sér grein fyrir því hvað þessar
túlkanir á siðferðishugmyndum Islendingasagna eiga sameiginlegt. Eins og
flest annað sem lýtur að fræðimennsku um fornsögurnar eru túlkanirnar
samofnar hugmyndum um tilurð þeirra og sannfræði. Þótt þeir Sigurður
Nordal og Hermann Pálsson hafi t. d. mjög ólíkar skoðanir á því hvers
konar bókmenntir Islendingasögur séu, þá gera þeir báðir ráð fyrir að þær
séu verk ákveðinna höfunda. Agreiningurinn snýst um það hvort höfund-
urinn sé að varðveita norrænar siðferðishugsjónir úr heiðnum dómi eða að
boða kristið siðgæði. Ljóst er að með þessu er rannsóknum á siðfræði
sagnanna beint í ákveðinn farveg og þrengt að þeim. Deilan snýst um það
hvort siðfræði þeirra sé kristin eða heiðin, en um hitt er ekki deilt hvort
svarið við þeirri spurningu sé mikilvægt til skilnings á viðfangsefninu.
Með þessum athugasemdum á ég ekki við það að takmarkanir þessara
túlkana felist í þröngsýni þeirra í þeim skilningi að heiðnitalið blindi menn á
kristin áhrif í sögunum (JS, 1975: 358) eða að húmanisminn reyni að kristna
öll viðhorf þótt sammannleg séu (BG, 1965: 77), eins og ýmsir hafa réttilega
bent á. Gagnrýni mín beinist alveg jafnt að þeim túlkunum sem sjá b<eði
kristnar og heiðnar hugmyndir í sögunum og forðast alhæfingu útfrá öðrum
hvorum siðnum. Gott dæmi um slíka túlkun er ítarleg úttekt Martins Van
den Toorn í ritinu Ethics and Moral in Icelandic Saga Literature (1955). Van
den Toorn færir að því rök að skipta megi sögunum í þrjá flokka eftir því
hvort alþýðleg siðspeki Hávamála, norræn hetjusiðfræði eða kristinn siða-
boðskapur sé ríkjandi í þeim. Það sem meginmáli skiptir er að í öllum
túlkunum af þessu tagi er leitast við að heimfæra textann að tiltekinni
siðspeki eða hugmyndakerfi, orð manna og athafnir veidd í net þess. Það er
þessi túlkunaraðferð sem mér sýnist að hafi verið ríkjandi í athugunum á
siðfræði Islendingasagna og í þessum skilningi eru rómantík og húmanismi í
söguskýringum á sama báti. Því er auðvitað ekki að neita að þessi aðferð
getur og hefur veitt okkur ýmislegan fróðleik um þann hugmyndaheim sem
sögurnar ei u mótaðar af, en ég held að hún veiti okkur aðeins takmarkaða
innsýn i það siðferði sem sögurnar lýsa ef niðurstöður hennar eru ekki
metnar í víðara samhengi þess veruleika sem þær vísa til. Fyrir þessu eru
ýmsar ástæður sem vonandi eiga eftir að skýrast í framhaldinu, en tvær
langar mig til að nefna nú þegar. I fyrsta lagi held ég að það sé yfirhöfuð
hæpin leið til þess að auka skilning okkar á mannlegu siðferði að greina það
einkum í ljósi meðvitaðra lífsskoðana og siðgæðishugsjóna, ekki síst þegar
um er að ræða kerfisbundnar siðferðishugmyndir ákveðinna trúarbragða
eða siðfræðikenninga. Þetta gildir hvort sem túlkunin gengur útfrá orðum
og athöfnum sögupersóna sjálfra eða hugmyndum höfundar og skýrist m. a.
af því að „málið, sem einstaklingarnir nota, er til á undan þeim og það flytur
27