Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Page 43

Saga og sidferbi
Þær skyldur sem maður hafði gagnvart skyldfólki sínu var að vísu hægt að
„yfirfæra“ á aðra, t. d. með því að vinir gengju í fóstbræðralag og sverðu
þess eið að láta eitt yfir báða ganga og hefna hvor annars. An slíks eiðs
virðist sú hugmynd að maður ætti siðferðilegum skyldum að gegna gagnvart
náunga sínum óþekkt fyrirbæri. Það örlar heldur ekki á því að þessar
skyldur eigi sér trúarlega eða heimspekilega réttlætingu sem einstaklingarnir
skírskota til, heldur ráðast þær beinlínis af þjóðfélagslegri stöðu þeirra og
félagslegum tengslum við aðra, þ. e. skyldmenni og vini. Bandaríski sið-
fræðingurinn Alasdair Maclntyre hefur haldið því fram að þetta einkenni sé
sammerkt öllu siðferði í svokölluðum hetjusamfélögum:
Það er ekki unnt að gera dyggðum í hetjuþjóðfélögum viðunandi skil ef þær
eru slitnar úr samhengi við samfélagsgerðina. Á sama hátt væri ekki hægt að
gera fullnægjandi grein fyrir samfélagsgerð hetjuþjóðfélagsins án þess að taka
lýsingu á dyggðum hetjunnar með. En þessi framsetning dregur úr aðalat-
riðinu: I hetjusamfélagi eru siðferði og samfélagsgerð í raun eitt og hið sama.
Það er einungis um ein félagsleg tengsl að ræða. Sú hugmynd að siðferði sé
eitthvert afmarkað fyrirbæri er enn ekki orðin til. Spurningar um verðmæti
eru spurningar um félagslegar staðreyndir. (AM, 1981: 116).
IV
Lykilatriðið í þeirri túlkunaraðferð sem leggur áherslu á samspil siðferðis
og samfélagsgerðar er því sú hugmynd að skyldur og dyggðir söguhetjanna
séu samofnar félagslegum tengslum og aðstæðum í sögunum. Nú kynnu
menn að draga þá ályktun að þessi túlkun geri hlut einstaklinganna sem
sögurnar eru kenndar við alltof lítinn. Það væri þó misskilningur. Það er að
vísu rétt að útfrá þessu sjónarmiði er mikilvægt að draga úr þeirri einhliða
áherslu sem lögð hefur verið á hetjuna sem sterkan einstakling með ríka
sómatilfinningu, án þess að gera grein fyrir hvernig dyggðir hennar fá
einungis dafnað í jarðvegi ákveðinnar samfélagsgerðar. Hetjuskapur, holl-
usta og hugrekki eru að vísu ávallt dyggðir, þær eru til marks um sam-
mannleg siðalögmál, eins og Bjarni Guðnason orðar það (BG, 1965: 72), en
þær beinast í ólíkan farveg eftir því félagslega lífsformi sem búið er við
hverju sinni. Skilyrði þess að hetjur ríði um héröð eru ekki lengur fyrir
hendi, því þær félagslegu aðstæður sem ólu af sér hetjurnar eru löngu liðnar
undir lok. Á hinn bóginn er það staðreynd að dyggðir eru mann\sosúr og
hetjuskapur krefst jafnt ákveðinnar manngerðar sem ákveðinnar samfélags-
gerðar. „Dyggð er lyndiseinkunn,“ sagði Aristóteles, og hetjuskapur hlýtur
að skírskota til ákveðinna einkenna í fari hetjanna sjálfra, skapgerðar þeirra
TMM III
33