Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Page 45

Saga og siðferði
vegna þess að góður drengur vill ekki lifa við þá skömm að vera brugðið um
ódrengskap. Meginatriðið er að láta skömm ekki henda sig, en það sem er
skammarlegt er þegar ákvarðað í siðferðisvitund almennings. Sigurður
Nordal hittir því beint í mark þegar hann skrifar: „Ef þýða ætti orðið
drengskapur með einu orði, mundi sönnu næst að kalla hann máttargiebi.
Þar mætast smekkur almennings, þarfir samfélagsins og þróun mikilmennis-
ins.“ (SN, 1943: 195).
I bók sinni Mannen og samfunnet nefnir Johan Hovstad tvö öfl sem áttu
mestan þátt í því að leysa upp norræna ættarsamfélagið og siðferðisvitund-
ina sem það byggði á. Það eru aukið miðstjórnarvald og vöxtur réttarríkis-
ins annars vegar og siðalærdómur kristindómsins hins vegar. (JH, 1943:
54—55). Þessi öfl vinna saman að því að losa um þau félagslegu skyldubönd
sem ættartengslin voru og vekja þarmeð hræringar í þeirri óbrotnu siðferðis-
vitund sem var afsprengi þeirra. Það er ekki síst hefndarskyldan sem nú á
undir högg að sækja, en að mati Hovstads er hún grundvallarþáttur hins
forna siðferðis. Ef við lítum á þetta atriði í ljósi kenningar Hobbes, þá er
það ógnin sem einstaklingunum stafar af valdi þessa heims og annars, sem
hrekur menn til yfirvegunar gerða sinna í ljósi breyttra lífsskilyrða. Þetta er
forsenda þess að upp komi siðferðishugsun þar sem skírskotað er til
tiltekinna mælikvarða um rétt og rangt sem hafin eru yfir verðmætin sem
blasa við á vettvangi dagsins í samfélagi hetjusiðferðisins. Refsingakerfi
ríkisvalds og kristinnar trúar fela bæði í sér dómstól sem hægt er að áfrýja
lögmáli ættarsiðferðisins til og smám saman innhverfist þessi dómstóll í
samvisku einstaklingsins sem öðlast nýtt og meðvitað gildismat. Gott dæmi
um slíka „byltingu“ í hugsunarhætti er ákvörðun Síðu-Halls að leggja son
sinn ógildan til að tryggja frið og sættir, en við það tækifæri sagði hann hin
fleygu orð: „Mun ek enn sýna þat, at ek em lítilmenni.“ (Njáls saga, k. 145).
Þetta dæmi hefur að vonum oft verið tekið til marks um kristin áhrif í
sögunum, þar sem kristilegu lítillæti er teflt fram gegn hefndarskyldunni.
En þetta dæmi verður að sjálfsögðu að meta í ljósi þeirra pólitísku hræringa
sem þarna áttu sér stað og þeirra hagsmuna sem voru í veði. Meginvand-
kvæðin á því að greina áhrif kristins siðaboðskapar í sögunum eru þau að
hefndir ekki síður en sættir eru réttlættar í Krists nafni. (SK, 1981: 88—90).
Þetta er eðlilegt vegna þess að kristnar hugmyndir verða þekktar á Islandi
löngu áður en skilyrði hafa skapast til þess að þær festu rætur í siðferði-
legum veruleika þjóðarinnar. Það er ekki nema menn gangi að því sem vísu
að allur vottur mannúðar og friðsemdar séu kristin áhrif að þeir geta túlkað
sögurnar þannig að þær séu einkum til vitnis um kristna lífsskoðun. Slík
túlkun horfir framhjá tveimur meginatriðum sem Steblin-Kamenskij bendir
réttilega á. I fyrsta lagi að þær dyggðir sem stuðla að friði
35