Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 80

Tímarit Máls og menningar
hugmyndaheim manna þar eftir að kristni var komin á. I raun og veru var
enginn grundvallarmunur á hugmyndum manna um þetta samband og
hugmyndum af fornum germönskum rótum sem ætla má að hafi verið
ríkjandi í þjóðveldinu forna. Sagnfræðingar sem fjallað hafa um upphaf
lénsskipulagsins rekja það til hins frankverska konungdæmis Merovinga.
Þar gerðust menn frjálsir konungsmenn, nefndust á latínu ingenui in
obsequio, frjálsbornir en handgengnir. Lið frjálsra handgenginna manna
voru algeng með germönskum þjóðum löngu fyrr. Þau eru venjulega nefnd
comitatus í fræðiritum, en Páll Sveinsson þýðir það með „föruneyti“ í
Germaníu Tacitusar.
Það gildir síðan einu hvort við leitum í fornum germönskum kvæðum
eins og Bjólfskviðu eða í íslenskum dróttkvæðum: alls staðar blasir við
hugmyndin um hermanninn sem gengur konungi frjáls á hönd og þjónar
honum, en þiggur í staðinn gjafir og umfram allt sæmd að launum. Ber því
allt að sama brunni, hvort sem við lítum á hugmyndir lénsveldisins, fornan
germanskan arf eða hugmyndir víkingaaldar: konungur er fremstur meðal
jafningja og staðfestir það með því að launa frjálsa þjónustu með frjálsum
gjöfum. Sérstakur heiður var að komast í þennan hóp jafningja, sbr. það sem
segir í lögum Franka að þrenn manngjöld skyldu koma fyrir þá sem heyrðu
til föruneytis konungs. Munurinn á víkingaöld og lénsöld hefur verið sá að
lagskipting þjóðfélagsins jókst og það urðu aðeins göfugir menn, aðals-
menn, sem áttu kost á slíku sambandi. En fram á 13. öld litu frjálsir
Islendingar á sig sem konungsjafningja, í því fólst manngildi þeirra, en
sönnun fékkst með viðurkenningu konungs.
Ohætt mun að gera ráð fyrir að þessi hugmynd um manngildi, sem fékk
staðfestingu er menn voru teknir í föruneyti konungs, hafi verið kjarninn í
hugmyndafræði íslenskrar höfðingjastéttar frá upphafi íslandsbyggðar. En
íslendingar hafa líklega alltaf, og þá ekki síst þegar tímar liðu fram og ekki
voru lengur náskyldir ættingjar í Noregi til milligöngu við konung, átt í
erfiðleikum með að færa sönnur á manngildi sitt með þessum hætti. Það
hefur vitaskuld átt sinn þátt í þeirri rækt sem þeir lögðu við ættfræði og
tengslin við norskar höfðingjaættir og væntanlega líka í því hve mikla stund
þeir lögðu á kveðskap með fornu lagi. Líklegt er að þetta hafi einnig haft sín
áhrif á upphaf sagnaritunar, sbr. þessi alþekktu orð Þórðarbókar Land-
námu, sem Jón Jóhannesson telur að rekja megi amk. til Styrmis:
Þat er margra manna mál, at þat sé óskyldr fróðleikr at rita landnám. En vér
þykjumsk heldr svara kunna útlendum mpnnum, þá er þeir bregða oss
því, at vér séim komnir af þrælum eða illmennum, ef vér vitum víst várar
kynferðir sannar.9
70