Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 91

GLepur og refsing
Glæpur og refsing tekur Dostoévskí upp lífsvanda nýrrar kynslóðar Rússa,
sem er að mótast um 1860. Þá var smán Rússlands, bændaánauðin, afnumin
og margar vonir í lofti, sem áttu eftir að snúast í mikla pólitíska heift hjá
verulegum hluta yngri kynslóðarinnar, þegar umbæturnar miklu reyndust
mjög í skötulíki og bændurnir jafn snauðir og fáfróðir og áður. Aftur á móti
var sókn borgarastéttarinnar nú hafin svo um munaði í landinu um leið og
umskiptin hröktu marga úr eldri yfirstétt landeigenda og embættismanna og
niður í skuggahverfi hraðvaxandi stórborga, sem gerðu sig líklegar til að
svelgja í sig hið gamla Rússland og hrækja út úr sér vændi, morðum,
fjárglæfrum og samsærum og öðru því fári, sem margir töldu liggja beinast
við að rekja til illra útlendra áhrifa. Allt hafði umturnast og allt var enn
óákveðið sagði Tolstoj um þennan tíma. Túrgénéf samdi söguna um Baza-
rof (Febur og synir), um níhilistann sem afneitaði siðgæði og list tímans í
nafni herskárrar nytsemdarhyggju. Pólitískur fangi, Nikolaj Tsjernisjevskí,
skrifar útópíska skáldsögu um Hvað ber að gera? og svarar af bragði: byrjið
strax á að reisa krystallshöll hins sósíalíska framtíðarríkis með því að stofna
kommúnur og samvinnuverkstæði. Inn í þennan heim gengur Raskolnikof
og hefur hnusað af undarlegum hugmyndum sem fara um loftið og trufla
næmi hans á gott og illt. Dostoévskí hafði þegar árið 1859 lofað bróður
sínum því, að í þessa skáldsögu muni hann leggja „allt hjarta mitt og blóð.“3
Áformin voru þá svo langt komin, að Dostoévskí skýrir frá því, að sagan
verði í formi játningar aðalsöguhetjunnar og að efni í þá persónu ætli hann
að sækja til samfanga sinna í Síbiríu.
II
En það varð bið á því að þessi skáldsaga yrði til. Umhugsunartíminn varð
sex ár og á meðan skrifaði Dostoévskí bók um Síbiríuvistina, Minnisblöð úr
húsi danðans, tvær skáldsögur, leggur í tímaritsútgáfu með Míkhaíl bróður
sínum. Það var svo í júní árið 1865 að Dostoévskí skrifaði Kraévskí, ritstjóra
tímaritsins Otétsjestvennie zapíski (þá og lengi síðar birtust flestar
rússneskar skáldsögur fyrst sem framhaldssögur í tímaritum) og bauð
honum nýja skáldsögu sem átti að heita Fylliraftarnir. Átti hún að fjalla um
drykkjuskap og ekki síst um „börn sem alast upp við þær aðstæður“.
Kraévskí neitaði, taldi sig ekki hafa efni á því að kaupa fleiri sögur í bili.
Þessi saga var aldrei skrifuð, en nokkuð af efni hennar rataði síðar inn í
Glæp og refsingu — lýsingin á drykkjurútnum Marmeladof og fjölskyldu
hans, en kynnin af þessu utangarðsfólki, sem á hvergi höfði að halla, hafa
djúpstæð áhrif á hugsanir og gerðir Raskolnikofs. Það er með aðstoð við
þetta blásnauða fólk að hann reynir að komast aftur til manna úr útlegðinni
sem morðið hefur dæmt hann til. Og Marmeladof er faðir Sonju, sem hefur
TMM VI
81