Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Side 132

Tímarit Máls og menningar
aftur. Hann rifjar upp atburði, veltir
þeim fyrir sér, reynir að skilja sjálfan sig
og aðra, en umfram allt sjálfan sig.
Hvernig maður er hann þá? Hvernig
reynist hann sem söguhetja og sögumað-
ur? Hetja er hann vissulega ekki í
neinum venjulegum skilningi. Hann er
svo seinþreyttur til vandræða að nærri
horfir til vandræða, en reynist þó að
lokum gæddur meira hugrekki en flest
það fólk sem hann hefur umgengist.
Hann stendur frammi fyrir þeirri þver-
sögn að ýmsar þær dyggðir sem honum
voru innrættar í bernsku, og þó einkum
samviskusemi og húsbóndahollusta,
leiða hann í ógöngur vegna þess að hús-
bóndinn er á villigötum. Og þá á hann
við þann vanda að etja að erfðar tilhneig-
ingar til hugleysis og lítilmennsku
blandast lymskulega inn í samvisku-
semina og teygja hann til að meta meira
þægilegt afstöðuleysi en skyldur við
sjálfan sig og þær hugsjónir sem hann
aðhyllist. Hver þekkir ekki slíkan
vanda? En Páll er betri og heilli maður
en svo að hann láti þessar tilhneigingar
taka ráðin af sér, enda ólíklegt að hann
sjálfur eða höfundur hans telji nokkurn
mann eiga sér siðferðilegt skálkaskjól í
erfðaeiginleikum.
Dyggðir Páls eru hluti af vanda hans
og engu síður eru þær vandi höfundarins
Ólafs Jóhanns. Hvernig getur annað
eins gæðablóð, að ekki sé sagt rola, og
Páll Jónsson borið uppi svo mikla frá-
sögn? Satt að segja reynir langlundargeð
hans oft æðimikið á langlundargeð les-
anda. Við því hefur höfundur þó séð að
nokkru leyti með þvi að senda jafnan á
vettvang, þegar mest þrengir að lesanda,
Mefistófeles sjálfan (fulltrúa hins spillta
lesanda?), Steindór nokkurn Guð-
brandsson, forðum vegavinnumann og
stúdent í íslenskum fræðum eða guð-
fræði en að lokum virðulegan gagn-
fræðaskólakennara. Steindór er bráð-
skemmtileg persóna, gáfaður, víðlesinn
og fyndinn, en vantar þann siðferðilega
þyngdarpunkt sem bjargar Páli og
gengur út úr sögunni í borgaralegu
gervi, burt frá átökum 30. mars.
Heyrt hef ég bókamann segja að Páll
Jónsson sé of mikill einfeldningur til að
bera uppi svo langa sögu, en get ekki
fallist á þá skoðun. Sá sem þannig les
gefur ekki gaum að því að Páll er, þrátt
fyrir heiðarleika og einlægni, ekki alltaf
áreiðanlegur sögumaður. Þó hann segi
margt af sjálfum sér segir hann ekki allt
og sjálfshæðni gengur í gegnum frásögn
hans.
Verri væri þó sú villan að ætla að
samsama hann höfundi sjálfum. Vafa-
laust eiga þeir sumt sameiginlegt, en
ekki þarf annað en rifja upp æviatriði
Olafs Jóhanns til að sjá muninn.
Reyndar get ég ekki betur séð en Olafur
hafi sett undir þennan leka á dálítið
kankvísan hátt með því að koma sjálfum
sér fyrir lítt dulbúnum í sögunni sjálfri,
þar sem er Jóhann nokkur, prófarkales-
ari og áhugamaður um laxveiði, sem Páll
hefur kynni af og sækir styrk til þegar til
átaka kemur.
Iþrótt sagnamanns felst ekki síst í því,
þótt oft sé vanmetið, að kunna að vekja
óvissu og eftirvæntingu hjá lesanda og
halda honum þannig við efnið. Til þess
arna notar Óiafur Jóhann einkum tvær
ráðgátur: hver er faðir Páls, og hver er sá
glæpur sem hann hefur framið áður en
ritun sögunnar hefst, þó lesanda þyki
hann lengstaf harla ólíklegur til glæpa-
verka? Ráðgáta faðernisins er leyst á því
andartaki þegar sagan rís hæst og lausnin
tengir saman hina innri og ytri sögu,
sálarlíf og félagslíf. A þessu er geysihag-
lega haldið, og þrátt fyrir ýmsar vís-
122