Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Síða 23

Hugarfarssaga
merkingu getur aldrei orðið viðfangsefni sagnfræði eða félagsfræði. Ekki er
unnt að losna úr þessum vanda með því að kalla til hjálpar hugtök eins og
„hóp-meðvitund“ (conscience collective á frönsku): menn geta talað um
„ríkjandi skoðanir" eða „viðhorf" á einhverjum tíma eða eitthvað annað í
þeim dúr, en það er ekkert til sem heitir „hóp-meðvitund“, ef það orð á að
hafa einhverja ákveðna merkingu. Þótt bæklingur eftir Paul Veyne, sem ber
heitið Trúbu Grikkir á sínar eigin goðsögur? sé ágætt dæmi um hugarfars-
sögu af bestu gerð og skemmtilegur aflestrar, er alls ekki hægt að svara
spurningunni eins og hún er sett fram í þessum titli: það getur enginn vitað
hverju Grikkir trúðu, ekki er einu sinni víst að hver og einn hafi yfirleitt
vitað það sjálfur, og því er að sjálfsögðu ekki heldur heimilt að tala um
„Grikki“ á þennan hátt í fleirtölu, eins og í þessum efnum hafi þeir átt
eitthvað það sameiginlegt sem rannsókn geti leitt í ljós.
Þegar litið er á hugarfarssögu sem fyrirbæri í frönskum mennta- og
fjölmiðlaheimi, eins og Frakkar sjálfir skilgreina hana, verkefni hennar og
aðferðir, virðist harla illa komið fyrir þessari grein sagnfræðinnar. Orðið
hugarfar er í meira lagi óljóst. Það virðist ekki ná yfir nein þau fyrirbæri sem
unnt er að skilgreina og festa hendur á til að gera þau að verkefni
vísindagreinar, og þess vegna er það varla hæft til annars en vera „merki-
miði“ án skýrra tengsla við það sem það á að merkja. Svo stafa viðhorf
franskra sagnfræðinga til þessarar fræðigreinar að verulegu leyti af hug-
myndum og kenningum, sem eru af allt öðrum uppruna en snerta hana
sjálfa ekki að neinu leyti og skapa því fordóma eða ákveða jafnvel niðurstöð-
ur hennar að nokkru leyti fyrirfram. Fátt þykir eins fáránlegt í Frakklandi
og tískustefna sem er liðin undir lok, og er mjög auðvelt að sjá hvað andríkir
forsprakkar nýrrar stefnu gætu sagt, þegar hugarfarssagan er komin úr tísku
og eitthvað annað tekið við.
En þótt Eleatarnir héldu því fram með gildum rökum að hreyfing gæti
ekki átt sér stað, væri a. m. k. óhugsandi í þess orðs bókstaflegri merkingu,
varð enginn var við annað en þeir gætu spígsporað spekingslega um götur
eins og hver og einn og kannske skeggrætt kenningarnar á krám með miklu
handapati. Nú eru franskir sagnfræðingar ekki heimspekingar, að und-
anteknum Michel Foucault, og lélegir kenningasmiðir, en mörg þau verk,
sem flokkuð hafa verið undir hugarfarssögu, eru óneitanlega merkileg og
nýstárleg. Þar er fjallað um ýmsar hliðar mannlífsins, sem sagnfræðingar
höfðu lítinn gaum gefið áður, beitt er frumlegum aðferðum, sem eru ýmist
nýsmíði eða fengnar að láni með nauðsynlegum breytingum hjá öðrum
fræðigreinum, og þar koma fram nýstárleg viðhorf.
Maður verður reyndar fljótiega var við, að þegar fremstu sagnfræðingar
fara að fást við hugarfarssögu, fer því oft fjarri að þeir fylgi þeim reglum og
421