Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Síða 85

„einsog himinglöð dvergnorn“, í kirkju-
garð (hann sækir slíka staði raunar heim á
öllum áfangastöðum sínum):
Gaddar á gráu hliði, grár steinveggur, grár
himinn yfir: og hefur tekið við sálum þessa
fólks sem liggur hér undir fargi moldar og
steina. Stundum verður mér hugsað til þess
hvort himingólfið þoli allan þennan fjölda
sem hefur safnast saman þarna uppi gegn-
um tíðina, og komi sprunga í gólfið taki að
rigna eða snjóa löngu dauðu fólki og
kannski dýrum líka. Ég sé fyrir mér þessa
dökku iðandi skýflóka sem nálgast jörðina
hratt einsog engisprettuplága, svo opnast
óteljandi skærrauðar fallhlífar úr englasilki
og byrgja sólu. (107-108)
Þessi makalausa andhverfa upprisumynda
er eitt af mörgum dæmum um ferð í neðri
heim í þessu verki Gyrðis. Oft er sigið eða
kafað eða hugsað niður í ríki svefns eða
dauða. Ef bera á snúning mylluhjólsins
milli náttúru og yfimáttúru í Myllunni sam-
an við ámóta hreyfingu í Svefnlijólinu, þá
verður að hafa í huga að yfirnáttúra Gyrðis
er oftast undirheimur, en jafnframt að þau
djúp eru kvik af ,,líft“, hversu annarsheims-
leg sem þau virðast. En verkin tvö eiga það
sameiginlegt að loka hringjunum milli lífs
og dauða, náttúm og yfimáttúru, vöku og
draums; þau neita okkur um ,,skynsamleg“
skil þama á milli. Slík höfnun er eitt aðal-
einkenni fantasíu sem bókmenntaforms og
veldur því að innan hennar getur dauði
runnið saman við líf, rökleysan saman við
röklegt tungumál.
Hringurinn eða hjólið er í senn gmnn-
mynd og hreyfilögmál beggja skáldsagn-
anna og mun ég einbeita mér að þeim hér í
lokin — ekki síst vegna þess að þetta lög-
mál varðar einnig beinlínis eðli texta-
tengsla. Ég hef þegar ýjað að því hvemig
hreyfing mylluhjólsins á sér samsvörun í
ferðalagi Svejhhjólsins\ sagan fer í hring og
tengist þannig ýmsum hringuðum skáld-
verkum sem bíta í skottið á sér á svipaðan
hátt. Þó að Svefnhjólið sé ekki hestlaus
saga, má segja að í stað gæðinganna hans
Jósteins skapi Gyrðir aðra hringmynd eða
hjól, nefnilega hjólhest sögumanns, mótor-
hjól sem hefur raunar breyst í reiðhjól í
síðasta söguhluta. Þar gefur að líta annað
endurskapað bókmenntaatriði, þegar sögu-
maður reiðir stúlku á hjólinu sem leið ligg-
ur í kirkjugarðinn, þótt hann sé fremur
sakleysislegur Myrkárdjákni og hún raunar
bíræfin skotta. Titill verksins vísar þó ekki
fyrst og fremst til þessa hjólhests heldur til
ferða sögumanns fram og aftur yfir landa-
mæri svefns og vöku — eða lífs og dauða.
Og þar á milli fer hann um lög fremur en
láð; fyrst í baðkarinu en síðan í sjófömm:
einkennilegri duggu sem er „einsog sykur-
kar í yfirstærð" (117), og að lokum segl-
skipi sem hann vonar að sé ekki fleyið hans
Ódysseifs (142). „Svefnhjól" býr því yfir
mjög víðri skírskotun til söguheimsins, rétt
eins og myllan í sögu Boruta.
Myllan er lífs- og örlagahjól, en þegar
Marsella deyr „hætti myllan á Barði að
snúast. Með vængjum hennar hafði lífs-
hjólið undist upp. En í stofu Barð-Helga
stóð nú vagga og kista“ (63). Nýtt líf sprett-
ur af dauða þótt Barð-Helgi hafi örvænt í
fyrstu; hinsvegar er það kaldranalegt að
hann skuli skömmu síðar fá Mýramóra til
að knýja mylluna. Myllan er hjól dauðans
ekki síður en uppskerustöð lífsins og jafn-
framt tákn heimsmyndar sem leitast við að
hringa saman mótsagnir veraldlegra og
yfirskilvitlegra afla.
Hringurinn er kannski margbrotnasta
TMM 1993:4
83