Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Síða 103

hægri- og vinstrisinnaðri hneykslun skóla-
genginna smáborgara úr millistétt eftir að
Tómas Jónsson: metsölubók og Astir sam-
lyndra hjóna komu út, þegar bijóstvitrir
bændur í menningargeiranum, pokaprestur
í Hallgrímskirkju, sovétvinir sem afbökuðu
kommúnismann og hreinlyndar konur létu
ljós sitt skína í allri rigningunni. Þetta gæti
staðfest grun um að draugar endurfæðist í
menningarlífínu á íslandi með árvissu
millibili, þótt ekki sé hægt að reka traustar
stoðir undir það, að Kristján sé einn af
þeim. Hann mun hafa fæðst árið eftir að
önnur bókin kom út en sama ár og hin. Það
er hugsanleg skýring að þjóðin haldi inn í
svipað afturhaldstímabil og ríkti þá, en
núna er það miklu menntaðra og afturhalds-
seggimir hafa hugtakaheiti á hraðbergi á
sama hátt og afbökunarmenn allra hugsjóna
hafa jafnan lært fræðin utanbókar til þess
að lenda með þær utangarðs í lokin, en
sjálfir hafna þeir makindalegir í andstæðu
sinni.
Ýmislegt í framkomu Kristjáns á ritvell-
inum í TMM svipar til þess þegar maður
kemst í lélega valdastöðu til þess eins að
misnota valdið, sem er algengt hjá þjóðum
með litlar hefðir í stjórnsýslu og menning-
armálum. Menn geta látið eins og þeir væru
Hitlerar t.d. innan fræðigreina eða á Skatt-
stofunni. En hann ætti að vita að flest í
bókmenntum er á einhvem hátt tilraun höf-
undar til að skilgreina eðli samfélagsins
sem bækurnar fjalla um. Háttur skálda, og
vitsmunavera yfir höfuð, er að reyna að
skilgreina og komast að sjálfum sér, mis-
takist honum það kemst hann aldrei að sam-
félagi og þjóð sinni: leið skáldsins liggur að
jafnaði í gegnum það sjálft. Það er á þennan
hátt að skáldsögur eru ævisögur, en niður-
stöður skálda verða aldrei endanlegar, þær
eru aðeins brúklegar um stund. Sagnaheim-
urinn er loðinn og eðli hans felst í undan-
færslu formanna í ríki sínu. Aðeins guðsríki
var skilgreint fyrir fullt og allt og Sovétrík-
in í eitt skipti fyrir öll. Þau vom lokastig
sögunnar og sjá hvemig er komið fyrir
þeim! Þrátt fyrir það væri kjánalegt að
halda að kristnin og sósíalisminn séu falln-
ar stefnur úr því að ofríki prestanna braut
niður byggingu sína um stund.
Líklega fer mest fyrir brjóstið á Kristjáni
og lærðum mönnum sem hafa fjallað um
bók Kristínar, að Guðbergur reynir í henni
að skilgreina kynslóðir og eðli þeirra. Skil-
greiningamar kalla þeir.....,,pillur“ sem
hann þarf bókina á enda að senda hinum og
þessum, einkum þó langskólagengnu fólki
af 68 kynslóðinni".
Léleg menntun notar þau rök, að skil-
greiningar séu ,,pillur“ og lítur á það sem
glæp að efast um gildi langskóla. Menn
geta verið langskólagengnir án þess að hafa
tileinkað sér menntun. Goðsagan um
menntunina, eins og við þekkjum hana á
þessu landi, varð til í íslenskum afdölum og
höfð í svipuðum dúr og ævintýrið um hana
Búkollu, það er bara að taka hár úr hala
hennar og leggja það á jörðina, þá opnast
fjöllin og þá finnst lárviðarsveigurinn og
lausnimar. Það má auðvitað ekki efast um
að heilaga kýrin, hún Búkolla, sé geld og
halinn löngu orðinn hárlaus af endalausum
reytingi í þágu frekjulegra bæna lands-
manna. Um þessa hjátrú bændasamfélags-
ins ætla ég ekki að fjalla í þessari grein. En
mér finnst ekki ólíklegt að fram komi mikl-
ar efasemdir á næstu öld um þá stefnu, sem
menntun og lærdómur tóku á þessari, og
sýnt verði hvemig hvort tveggja á gríðar-
legan þátt í ógæfu mannkynsins. Það em
ekki hinir ómenntuðu og snauðu sem ógna
TMM 1993:4
101