Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 106

sandi“. TMM 1988/3, bls. 338-365). Hún er
hinn eiginlegi kjami þeirrar rómantísku skáld-
sýnar sem stöðugt umbreytir heiminum í gegn-
um tungumálið fyrir tilstilli myndhverfinga,
líkinga, persónugervinga og tákna, hún er sú
hugsun sem reynir að birta samsvörun mann-
legs skilnings við allt sem er umhverfis hann,
allt til enda alheimsins.
En þó svo að þessi lífhugmynd sé þannig eins
og stöðugur djúpsjávarstraumur í nútímanum
og beri því ljósan vott að við þráum að faðma
raunveruna án allra milliliða, er engu að síður
vart hægt að segja að hún sé trúverðugur veru-
leiki í obbanum af bókmenntaverkum samtím-
ans. Það mætti kannski fremur segja að þau
reyni með klókindum að nýta sér tengslin og
samsvaranimar á milli hinna ólíku merkingar-
sviða til að krækja fimlega fyrir þá heimsmynd
sem ólst upp undir handaijaðri iðnbyltingarinn-
ar og hinnar vélrænu tæknihyggju, fremur en að
í þeim sé þessari heimsmynd skákað út af borð-
inu. Jafnvel þótt hin lífgerða veraldarsýn sé sett
fram sem eini möguleikinn til skilnings á mann-
inum og umhverfi hans fylgir henni oftast eitt-
hvert beiskt aukabragð, óþægilegt hugboð um
að plánetumar muni aldrei aftur geyma í sér
volduga þarma, að þegar við fálmum eftir „líf-
gerðri" merkingu þá gufi hún upp og samsvar-
animar séu fremur leikrænir tilburðir en
fullgildur vemleiki sem hægt sé að ætlast til að
fólk taki fullkomlega mark á. Þetta ástand helst
í hendur við þá breytingu sem hefur átt sér stað
í vestrænni list og hugsun á síðustu áratugum
frá því að líta á náttúruna sem viðmið sköpun-
arinnar, yfir í að líta á hinn manngerða táknheim
sem forðabúr hennar. Slík hugsun gerir aðeins
ráð fyrir að náttúran sé eftirmynd náttúm, hug-
myndafræðilegur tilbúningur sem sveimar um
í textum og myndum og allt tal um „samband
við náttúmna“ sé því tal um illa gmndaða trú á
að það sé eitthvað til sem heitir náttúra utan við
hugmyndir samfélagsins um náttúm. Það þýðir
því í raun ekki að höndla lífheiminn í skáldverk-
um, þar sem hann er ekki til nema sem hugmynd
til að leika sér að, hann er aðeins eitt lagið í
viðbót á milli okkar og einhvers sem við viljum
komast í samband við (en getum í raun ekki) og
okkur beri að sætta okkur við það og takast á
við þennan nýja vemleikaskilning. Hins vegar
em þeir æði margir sem finnst að þar með séum
við endanlega búin að múra okkur inni; að
þegar öll skynjun, jafnvel sú sem á að færa
okkur nær kjama hlutanna er orðin miðluð,
tilbúin af öðrum og án merkingarlegrar festu,
þá lrkist reynsla okkar af heiminum mest því að
stara á þykka olíubrákina sem flýtur ofan á
sjónum í skítugri höfn vestrænnar menningar.
Viðbrögð við nútímanum
I bókmenntum síðustu ára og áratuga má í gróf-
um dráttum greina þrenns konar viðbrögð við
þessari kreppu lífheimsins í skáldskapnum (þar
með er ekki sagt að hér sé um einhverja þrjá
höfuðflokka bókmenntanna að ræða). I fyrsta
lagi hafa fjölmargir höfundar spurt sig og aðra
hvort listinni beri ekki að taka afleiðingum
þeirrar heimsmyndar sem umlykur hana og
skrifa verk sem séu laus undan eldfornum líf-
kreddum. Þetta eru þeir sem eygja frelsið í þeim
aðstæðum sem greint var frá hér að ofan og hafa
óhikað lagt til atlögu við hinn rómantíska skáld-
skaparskilning, menn eins og frönsku nýsögu-
höfundamir, konkretljóðskáldin eða mínimal-
istamir sem skutu upp kollinum á níunda ára-
tugnum. Öllum þessum hreyfingum er það sam-
eiginlegt að í þeim er gerð tilraun til að ráðast
beint að veruleikanum, að nýta sér vitundina
um huglægni allrar sköpunar til að yfirvinna
hana, þurrka út sviðið sem liggur utan við kjarn-
ann og gera hressilega vorhreingerningu í list-
inni. Þessar tilraunir hafa borið gimilega ávexti
en um leið sýnt fram á hve erfitt það er að losa
skáldskapinn úr viðjum hins lífgerða tungumáls
og setja hann inn í einhverja fyrirbærafræðilega
vfdd. Það má kannski segja að flestir skilji vel
tilganginn með þessum tilraunum og hugsunina
sem liggur þar að baki en yppi síðan öxlum,
tungumálið beri jú, þegar allt kemur til alls ekki
þess konar skáldskap, með hvað stöndum við
uppi þegar nafnið eitt á að lýsa fyrirbærinu, er
það ekki bara banalítetið sjálft? Kannski birtist
best í þess konar viðbrögðum óánægjan með að
skáldskapurinn sé „ekkert meira“ en sundur-
greinandi orðræða, lík þeirri sem vísindin styðj-
ast við, og þreytan sem sækir á fólk þegar listin
104
TMM 1993:4