Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Page 109

urinn að því er virðist endanlega í gervi hunds-
ins Merlín sem hann hafði verið að leika og
þannig verður frelsi umbreytingarinnar að
skelfingu. Hamskiptin hafa fært hann í fangelsi
og þær myndir sem lífið hefur tekið á sig eru
þar með frystar; það er líkt og það sé verið að
tala hér um sjálfsmyndir okkar, um hæfdeika
okkar til að ímynda okkur umbreytingu sjálfra
okkar, hvort það geti verið að hann hafi festst í
rafi og komist ekki þaðan út. Það sama gildir
um söguna „Bókasafnið“ því það erekki aðeins
að trén séu náskyld bókunum heldur eru þau
einnig náskyld mannfólkinu þó það sé ef til vill
á eilítið annan hátt:
Ég fer líka að andvarpa, því mér finnst fólk
vera eins og tré sem hreyfast, tré sem hafa
týnt rótunum en eru alltaf að leita moldarinn-
ar. Ég hef óljósa hugmynd um að mannverur
séu komnar af tijám sem slitnuðu upp með
rótum í trylltum hvirfilstormi fyrir óralöngu
— þannig er mín þróunarkenning (82).
í þessari tilvitnun er líklegast fólginn lykillinn
að treganum, að djúpstæðum rótum hans sem
nærast á þessum söknuði eftir sambandi sem
hvarf og er nú aðeins til sem ímyndað rými í
hugsun okkar, sem heimur á ská við þennan.
Þessi tregi er því tregi yfir forgengileikanum
sem slíkum, yfir því að svo margt hverfi og
verði að engu en kannski fyrst og fremst óttan-
um um að hvarf þess hafi verið til einskis. Að
um leið og þetta rof verði á milli okkar og þess
sem býr með okkur í heiminum þá sé flæðið á
milli sviðanna rofið og að við höldum því að-
eins við með því að hugsa okkur aftur og aftur
hvemig það gæti verið. Þessi tregi gerir bókina
afar þunga, þunga í þeim skilningi að eftir því
sem lesið er lengra í henni virðist hið síendur-
tekna stef hans, forgengileikinn, dauðinn og
hvarfið vekja hjá lesandanum drunga sem á
auðvelt með að yfirkeyra hina bjartari hlið bók-
arinnar sem er þarna þrátt fyrir allt, t.d. í sögun-
um ,,Músarunginn“ og „Utivist“, þar sem hinir
jákvæðu, „lífrænu" þættireru ráðandi. En hætt-
an við tregann er að hann verði að einskonar
„vanitas“-tilfmningu, að síendurtekinni áminn-
ingu um endalok allra hluta sem á uppmna sinn
í heimsendatrúnni, þeim gyðinglega-kristna
tímaskilningi að tíminn muni einn daginn
hætta, að allt muna fara, að fegurð heimsins
muni hverfa.
1 þessu sambandi er lokasagan, „Myrkvinn“
líklegast róttækust. Þar er í raun lýst heimsendi,
eða a.m.k. endalokum þess heims sem við nú
þekkjum, og sú lýsing er vissulega skelfileg,
skelfileg vegna þess hve hógvær hún er og
ísmeygileg. Þannig fellur tunglið af himninum
eitt kvöldið þegar sögumaður og konan hans em
á göngu og þau átta sig á því að fyrst tunglið er
horfið þá hlýtur sólin að vera það einnig, síðan
slökkna öll önnur ljós. Vonin sem býr í þessari
sögu er að í myrkrinu muni maðurinn læra að
lifa með dýmnum og náttúmnni að nýju, ein-
faldlega vegna þess að við þurfum að læra það
af dýmnum sem ekki hafa gleymt því hvernig
er að lifa í myrkri líkt og við mannfólkið.
Heimsendirinn er því eins og allir heimsendar
hins línulega tímaskilnings, aðeins endir þess
heims sem fyrir var, að honum eyddum er hægt
að byrja nýja tíma. Þannig felur heimsendirinn
í raun í sér stæka bjartsýnistrú ef þannig er litið
á málið og hann er um leið vamarlausn, síðasta
úrræðið þegar allt virðist komið í hnút, líkt og
það sé hægt að hreinsa borðið og byrja nýja
skák. Það má velta því fyrir sér hvort þessi
lokasaga tákni einskonar endi á ákveðnu skeiði
í höfundarferli Gyrðis, hvort hér sé verið að
gefa upp á bátinn þá hugsun að það sé hægt að
skapa vitund í texta sem geti miðlað annars
konar vemleikaskilningi en þeim sem er ráð-
andi. Hvort að slíkt útheimti ekki allsherjar
kollsteypu, endanlegt uppgjör sem eitt geti
hringt inn nýja tíma? Alla vega er vonin handan
við heimsendinn fólgin í samsvömn á milli alls
þess sem lifir, í nálægð mannsins við skepnuna,
í nálægð hinna miklu meltingarfæra alheimsins
við iður mannsins. Þessi heimssýn er því ekki
lengur spuming um hvort maðurinn nái sam-
bandi við raunveruna eða ekki og er því eigin-
lega handan við allt tal um „menningarþreytu“
og „firringu“. Hún er eiginlega spurning um
allsherjarlausn, um hvort jörðin eigi áfram að
vera byggileg öllum eða ekki, hvort það sem er
að hverfa sé ekki náttúran sjálf þegarallt kemur
til alls og hvort að bækur eins og þessi séu í raun
TMM 1993:4
107