Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Blaðsíða 79

„Þær háttuðu venjulega þegjandi og sneru bökum saman, dóttirin hallaði
sér til veggjar, móðirin frammá stokkinn“ (Salka Valka 168).
Lesandinn sér strax í fyrri hluta sögunnar hversu bæld Salka er. Hún kemst
að þeirri niðurstöðu að þjáningar og óhamingja móður hennar stafi einvörð-
ungu af þeim veikleika að hún leyfir karlmönnum að misnota sig kynferð-
islega og af þeirri staðreynd að konur standa langt að baki körlum
fjárhagslega. Misnotkun Steinþórs á Sölku veldur því einnig að hana hryllir
við kynlífi. Hún verst með því að rækta með sér ýmsa frumþætti karl-
mennsku, því hún er árásargjörn, ákveðin, metnaðargjörn og þráir fjárhags-
legt sjálfstæði. Aftur á móti bælir hún hina dæmigerðu kvenlegu eiginleika
og afneitar vaknandi kynferðisvitund. í fyrsta samtali sínu við Arnald segir
hún: „Ég ætla bráðum að fá mér buxur líka og hætta að vera stelpa“ (Salka
Valka 72). Næst þegar þau hittast tuskast þau hvort við annað, en þegar Salka
finnur að kynferðisleg spenna er komin í leikinn hrindir hún Arnaldi frá sér
og segir: „Ég vil ekki sjá að vera stelpa. Ég skal aldrei aldrei vera kvenmaður
— eins og hún mamma!“ (Salka Valka 91). Þessu svari Sölku var sleppt úr
kvikmyndinni, svo og öllum 15. kafla, en í honum hvæsir hún að Herborgu:
„Ég er als enginn kvenmaður — og skal aldrei verða. Mér er sama hvað allir
segja“ (Salka Valka 125).
Bæling barnsins og unglingsins Sölku á kynferðisvitund sinni er ekki
aðeins uppistaða fyrri hluta sögunnar. Éullorðna Salka síðari hlutans á við
sömu vandamál að stríða, sérstaklega í samskiptum sínum við Arnald.
Mattsson gefur þessum mikilvæga þætti þó engan gaum, og að sama skapi
lýsir hann samskiptum Sigurlínu og Sölku á ófullnægjandi hátt.
Trúmál og stjórnmál eru, eins og ég hef þegar getið, tveir mikilvægir þættir
í fyrri hluta sögunnar. Eins og aðrir róttækir sósíalistar taldi Laxness þjóð-
kirkjuna vera afturhaldsstofnun sem héldi verkalýðnum við sömu kjör. í Þú
vínviður hreini deilir Laxness, líkt og Marx, á kirkjuna sem „ópíum fólksins“.
Strax í 1. kafla varar Steinþór Sigurlínu við því að leggja „lag sitt við
trúarhyski og guðspjallasnakka í þessu plássi“ (Salka Valka 16), og varnað-
arorð hans reynast rétt. Hvað eftir annað dregur Laxness upp mynd af trúnni
sem veruleikaflótta fýrir fáfróða fátæklinga. Ólíkt móður sinni fellur Salka
aldrei fýrir kirkjusöng eða „orðskipun og túngutaki hinna frelsuðu“ (Salka
Valka 98) og treystir fremur á eigin skynsemi og rökhyggju. Hún afneitar
hugmyndinni um guðlega forsjá og kemst að þeirri niðurstöðu að guð og
ritningarnar skipti hana engu máli.
I Sölku Völku virðist guð kærleikans aðeins til í hjörtunum sem trúa.
Laxness dregur þennan guð sundur og saman í háði með því að sýna
skeytingarleysið í handarverkum hans:
TMM 1994:3
77