Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Blaðsíða 11

endurnýjun. En Bakhtín undirstrikar orðið „nánast“, vegna þess að
frumorsök karnivalsins verður að hans dómi aldrei með öllu upprætt.
(R/33-34)
Gróteskan erfist því til rómantíkur sem hreinræktuð bókmenntahefð að
segja má. Þar sem miðalda- og endurreisnar- gróteskan var í lifandi tengslum
við alþýðumenninguna og þess vegna sammannleg upplifun, varð hún í
meðförum for-rómantíkur og rómantíkur tjáning huglægrar, persónubund-
innar heimssýnar. Hún varð að „einstaklingsbundnu karnivali" sem mark-
aðist af sterkri einangrunartilfmningu. (R/37)
í rómantískri grótesku verður róttæk umbreyting á tvíræðum hlátri
karnivalmenningarinnar. Jákvætt endurnýjunarafl hans hopar nánast alfar-
ið fyrir köldum húmor þar sem niðurrifið situr í fyrirrúmi. Eins er um
myndmálið. Kynfæri, át, drykkja og saurlát eru ekki lengur hlaðin hinni
heimspekilegu aukamerkingu, heldur flyst merking þessarar starfsemi yfír á
hið einstaklingsbundna plan og snýst upp í léttúð og groddaskap.
Sú umbreyting sem varð á hlátrinum — að hann skyldi glata endurnýj-
unarmættinum — leiddi til þess að heimur rómantískrar grótesku varð með
vissum hætti ógnvekjandi veröld. Okkar eiginn heimur verður ókennilegur,
segir Bakhtín, hið kunnuglega birtist okkur sem eitthvað framandlegt og
truflandi. Alþýðumenningin umhverfði öllu sem þrúgaði og skelfdi í skopleg
skrímsli sem hún sigraðist á með hlátri, en myndmál rómantískrar grótesku
endurspeglar yfirleitt ótta við heiminn og miðar að því að miðla þessum ótta
til lesandans.(R/38-39) Með öðrum orðum, rómantísk gróteska er nóttinni
og myrkrinu vígð, alþýðugróteska einkennist af birtu. Hún er hátíð vorsins,
sólarupprásarinnar, morgunsins. (R/41)
Nýjungin sem kom fram með rómantíkinni var „uppgötvun hinnar
huglægu veru með allri sinni dýpt, margbreytileika og óþrjótandi lindum“,
eins og Bakhtín orðar það, uppgötvun hins „ófullgerða innri heims“ sem
miðalda- og endurreisnar-gróteskunni var með öllu ókunnugt um.(R/44)
Brautryðjandaverk á þessu sviði er Tristram Shandi eftir Laurence Sterne þar
sem heimssýn Rabelais og Cervantesar er flutt með „sérkennilegum“ hætti
yfír á huglægt tungumál hins nýja tíma.(R/36-37) Þessi uppgötvun róm-
antíkeranna er að mati Bakhtíns lýsandi dæmi um hið listræna og leitandi
afl sem grótesk aðferð hefur í sér fólgið.
Breytt viðhorf tímans til hins efnislega og líkamans lýsir sér glöggt í því
að nítjánda öldin hneigðist til að líta á verk Rabelais — sem og annarra
endurreisnarhöfunda — sem talandi dæmi um viðreisn holdsins andspænis
hreinlífísinnrætingu miðalda, en útópískan anda hins holdlega myndmáls,
sem hjá Rabelais fléttaðist svo snilldarlega saman við hið félagslega og
sögulega, sást mönnum yfir.
TMM 1994:3
9