Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Blaðsíða 80

Að öllu samanlögðu mátti segja að eftirlætisveðrátta skaparans hér
í plássinu væri rigníngin,... ofanúr fjallinu komu að minsta kosti
fimtíu lækir, sem voru látnir renna í gegnum kálgarða þorpsins,
. .. Sumir voru látnir ryðjast beint á húsin og fylla kjallarana eða
jafnvel eldhúsin svo börnin feingu kvef, en sum lúngnabólgu og
dóu (Salka Valka 61).
Á meðan drengurinn Sigurlinni veslast upp úr eitlaberklum grátbænir Sig-
urlína almættið um að bjarga barninu. En drottinn daufheyrist við bónum
hennar því drengurinn andast stuttu seinna. I veröld marxískrar orðræðu
falla allar bænir í grýttan jarðveg. Kaldhæðnin nær hámarki þegar líki
Sigurlínu skolar á land á Páskadag, en sá dagur er í kristinni trú tengdur lífi
og upprisu: „Hið eina upplitaða auga með afvötnuðum hvörmunum í kríng
spurði og spurði til himins, svefnlaust, friðþægíngarlaust, — aðeins opið“
(Salka Valka 209).
Mattsson tekur öðruvísi á trúmálunum. í kvikmyndinni er hvergi vísað
til þjóðkirkjunnar og fulltrúa hennar og aldrei er deilt á þann Guð sem í
skáldsögunni er dreginn til ábyrgðar á mannlegri eymd. Ólíkar skoðanir
Sölku og Sigurlínu eru það eina sem eftir stendur og aðeins er vísað til
andstöðu Sölku í gegnum svipbrigði og látbragð.
Laxness deilir jafn hart á veraldlega ráðamenn. Jóhann Bogesen, sem
ríkir yfír litla samfélaginu á Óseyri líkt og lénsherra, er spilltur og úrkynj-
aður auðvaldssinni. Óráðsemi og smekklaust óhóf einkenna hýbýli hans.
Hann hefur rafmagn og miðstöðvarhita, silkitjöld fyrir gluggum, djúpa
hægindastóla úr leðri og glæsilegar ljósakrónur. íburðurinn er í skarpri
andstöðu við hrörleg kofaskrifli sjómannanna. Þegar Bogesen reynir að
réttlæta auðhyggju sína hljómar það hjáróma og jaðrar oft við barnaskap.
í 17. kafla, sem sleppt var með öllu úr myndinni, flytur Bogesen ræðu þar
sem hann þakkar sér uppganginn á Óseyri. Síðar lesum við að samkvæmt
opinberri skýrslu eru áttatíu prósent barnanna í þorpinu vannærð. Mörg
þeirra deyja áður en fullorðinsaldri er náð vegna berkla og slæmra lífs-
skilyrða.
Þrátt fyrir að kvikmynd Mattssons hunsi mörg helstu þemu fyrri hluta
Sölku Völku, þá er það að nokkru leyti skiljanlegt því ómögulegt er að gera
þeim góð skil á aðeins klukkutíma. Ég hef þegar nefnt ýmsar fjárhagslegar
ástæður fyrir niðurskurði þar sem það jók sölumöguleika myndarinnar. Ein
ástæða er þó ótalin, því vel má vera að Mattsson hafi fundist hinn harði
pólitíski tónn sögunnar úreltur, eða að minnsta kosti gamaldags, fyrir áhorf-
endur sjötta áratugarins.
Ætla ég nú að greina nokkur atriði úr fyrri hluta Sölku Völku með myndina
í huga. Upphafsatriði myndarinnar er athyglisvert fyrir stillu sjávar og
78
TMM 1994:3