Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Blaðsíða 13

sá maður sem hann dáði hvað mest, en jafnframt fékk hann í skjóli skopsins
veitt óhefta útrás gremju sinni í garð Dana — og þá ekki síst þarlendra
blaðamanna sem hann lét ekki af að lasta ævina á enda — og skandínavism-
ans sem, með röngu að hans dómi, taldi sig vera handhafa hins fornnorræna
anda eða beinlínis „hin endurfædda fornöld sjálf' (R.III/118).
Gandreiðin í ljósi grótesk-karnivalískrar hugmyndafræði
Þótt Benedikt Gröndal hafi verið „sá íslendingur samtíma síns, sem fyndn-
astur gat verið,“ var skopskyni hans „að því leyti áfátt, að það náði ekki til
hans sjálfs11, segir Ingvar Stefánsson.(IS/52) Þarf heldur enginn að velkjast í
vafa um það að höfundur Gandreiðarinnar setur sig ofar þeim persónum
sem hann dregur hér sundur og saman í háði. Gandreiðin er einhliða ádeila,
höfundur hennar er sá sem sannleikann hefur í höndum sér.
Af lýsingu Benedikts á sjálfum sér barnungum mætti ætla að gróteska hafi
verið honum í blóð borin: „Af náttúru var ég fúll og einrænn, nokkuð
hneigður til grófyrða . .. ég fékkst við að smíða, eins og börn gera; þá kom
lektor einu sinni og spurði: ‘hvað ertú að smíða deingu minn?’ ‘Ég er að smíða
hlandfor’, sagði ég með innilegri fýlu ...“ 5
í grótesku myndmáli er eins og að líkum lætur höfuðáhersla lögð á þá
líkamshluta sem opna sig fyrir heiminum, hluta sem heimurinn fer inn um
sem fæða og skilar sér út úr sem úrgangur. I Gandreiðinni verður þetta þema
hvað ágengast í tengslum við skáldskap ögmundar dytts sem höfundur setur
sig hvergi úr færi við að „niðra“.
Um skáldskap og stíl þeirra Gísla Brynjúlfssonar og Eiríks Jónssonar, sem
engum duldist að væru fyrirmyndir að höfuðpersónum leiksins, þeim
Gunnari helmingi og Ögmundi dytt, er fjallað í grein sem helguð er hinum
síðarnefnda í nóvemberhefti Sunnanfara frá árinu 1896. Þar segir svo:
Það var tíska í Höfn á yngri árum Eiríks meðal þeirra sem mest
feingust við fornritin, að stæla stýlsmátann á þeim, og vildu þeir
rita málið að öllu leiti eins og það er á fornritunum. Sumir þeirra
fóru svo langt í þessu að þeir sóttust eftir óvanalegum og þung-
skildum orðum og orðatiltækjum og líktu eftir því; gerðu þeir það
meðfram að gamni sínu. Mest ber á þessu hjá Gísla Brynjúlfssyni
og Eiríki Jónssyni. Báðir rituðu einkennilegan stýl og er málið hjá
þeim ramíslenskt og kjarngott, en skrúfað og torskilið. Þetta hefur
verið kölluð tirfhi og er það myndað af torf, en eigi vitum vjer
hvernig það er til komið, nema svo sje, að svo hafí þótt sem þeir
ristu torf úr fornmálinu. Þeir ortu eftir fornkvæðunum svo myrkt
og torskiljanlega að miklu er verra að skilja sumt það er þeir kváðu
en fornskáldin. Eiríkur er vel hagorður og ljet oft fjúka í kviðling-
um á yngri árum.6
TMM 1994:3
11