Tímarit Máls og menningar - 01.09.1994, Blaðsíða 29

ýmsa lund; hrollur, viðbjóður, vellíðan eða hlakkandi hlátur; jafnvel allt þetta
í senn. Tilgangur þess að hrella menn með svona nokkru er oftast sá að
afhjúpa hræsni, fordóma og tabú samfélagsins. I Önnu er lesandinn, sá
hænuhaus, hvað eftir annað stuðaður með slíkum gróteskum lýsingum sem
nú verður nánar vikið að.
í Önnu beinist athyglin mjög að líkamanum og þeim sviðum hans sem að
öllu jöfnu sjást ekki á prenti í íslenskum bókmenntum. Hér er t.d. átt við hin
ýmsu op líkamans og afurðir þeirra, auk þess er því sem stendur út úr
líkamanum, s.s. nefi, útstandandi augum og getnaðarlim, sýndur mikill
áhugi. Sem dæmi um grótesk augu og nef má nefna, að strax á fyrstu síðum
Önnu þar sem lýst er borðhaldi íjölskyldunnar, þrútna augun í syni hússins,
hann japlar út úr sér matarmauki á gaffalinn og í þokkabót rennur stanslaust
úr nefinu á honum. Tungan og munnurinn, sem marka innganginn að
iðradjúpum líkamans, fá einnig mikilvæga og gróteska áherslu víða í sög-
unni. Lýst er iðandi tungum, votum tungubroddum, sívalri hundstungu sem
breytist í ánamaðk, þöndum vörum og svo mætti lengi telja. Endaþarmurinn
er sá staður sem gróteskan hefur hvað mest dálæti á. Hann er útgangurinn
úr líkamanum; hringvöðvinn sem tengir líkamann við eilífa hringrás lífsins,
sbr. þegar gamla konan í sögunni kúkar undir húsvegg þar sem hún vonast
til að síðar spretti venusvagnar og rósarunnar af hinum lífræna áburði. Fruss,
rop eða prump hefur siðmenningin kennt mönnum að bæla eins og kostur
er. En persónurnar í Önnu fara ekki í launkofa með líkamlegar þarfir sínar
(og geta það heldur ekki, svo nákvæmlega er fylgst með hverju fótspori þeirra
þennan sólarhring sem sagan spannar);
Sveinn smellropaði stöku sinnum lyktarlausum morgunropa. Og
við ropann komst hann í sælukennt ástand, gjóandi hálfstorknuð-
um augum vinnuþrælsins á eldhúsklukkuna. Eftir síðasta ropann,
stóð hann prumpandi frá borðinu ... (212)
Útstandandi líkamshlutar, hin ýmsu op og afurðir þeirra, eiga það sameig-
inlegt að á þessum mörkum renna líkami og umhverfi saman. í þessum
samruna eiga gróteskar athafnir sér stað. Samkvæmt kenningum Bakhtíns
renna líkami og jörð saman við hægðalosun, og þvaglát gegnir svipuðu
hlutverki fýrir samruna líkama og sjávar. Hið sama mun gilda um slef, svita,
hor, ælu o.s.frv. Dæmi um gróteskan framskagandi líkamshluta er getnað-
arlimurinn; tengiliðurinn fyrir samruna tveggja líkama. I Önnu er það limur
heimilisföðurins, Sveins, sem mesta umfjöllun fær. Milli þess sem Sveinn
borar í nefið (en það er eina dund hans utan vinnunnar) er hann að fitla við
tippið á sér. Sjaldan hefur nokkur getnaðarlimur fengið jafn mikla umfjöllun
í nokkurri skáldsögu. Standpína Sveins leiðir til margra snilldarlegra tilþrifa
TMM 1994:3
27