Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Blaðsíða 33

Ingólfur Arnarson Jónsson er festuleg manngerð, hann hvikar ekki ffá
marki sínu, hann er vissulega elskaður af hjúum, að minnsta kosti af Rósu
greyinu sem hann barnaði. En takmarkið sem hann keppir að er af hinu illa,
ef marka má söguhöfund Sjálfstæðs fólks. Ingólfur berst fyrir völdum handa
sér og flokki sínum, sigur Ingólfs er ósigur smábænda, ósigur Bjarts. Halldór
vegur í raun og veru á vissan hátt að kenningunni um ágæti einlyndisins.
Stefnufesta, reglusemi, einbeitni og málafylgja: þessar dyggðir eru engar
dyggðir ef takmarkið sem þær miðast við er illt. Bjartur í Sumarhúsum er
á sinn hátt einnig stefnufastur, en sú stefnufesta, sem felst í að setja sauðfé
ofar manninum eins og Bjartur gerir, er ósköp einfaldlega glæpur. Því eins
og Halldór skrifaði í grein á þriðja áratugnum, þá getur trú verið „bæði
ill og vitlaus, hversu heilög sannfæring sem fylgir henni“( Vísir, 20. febrúar
1930).
Munurinn á því hvernig Sigurjón Jónsson og Halldór Laxness skrifa er
lýsandi fyrir muninn á pólitík þriðja og fjórða áratugarins. Sigurjón skrifaði
gegn andstæðingum sem var tiltölulega auðvelt að þekkja. Þeir voru drykk-
felldir, keyptu smyglað áfengi, skildu eftir sig slóð af sorgmæddum og
spjölluðum stúlkum, þeir sviku sér fé, komu sök á aðra og sópuðu að sér
völdum og auði. En Halldór Laxness glímdi við andstæðinga sem ekki var
eins auðvelt að koma auga á. Megintilgangurinn með Sjálfstæðu fólki er að
sýna fram á að menn miðjuflokksins, framsóknarmenn, séu höfuðandstæð-
ingur alþýðufólks til sveita. í margra augum höfðu framsóknar- og sam-
vinnumenn verið bjargvættur smælingja, kaupfélögin mikil blessun sem
hrakti burtu faktora og harðbrjósta kaupmenn. En ætlun Halldórs var að
sýna að kaupfélögin væru ný valdastofnun, öndverð almenningi — að það
hefði að vísu verið skipt um kóng, en konungdæmið væri óbreytt.
Og alveg eins og flestir vinstrimenn héldu að Framsóknarflokkurinn og
kaupfélögin væru af hinu góða, þá héldu allir að Ingólfur Arnarson hefði
verið svo góður. Sjálfstœtt fólk hafnar báðum þessum hugmyndum.
Jón á Grund er skelfilegur fantur, og flestum er það víst ljóst. En langar
ræður eru í Sjálfstæðu fólki sem sýna hvernig nýju valdhafarnir þykjast vinir
alþýðunnar og eru það þó ekki, og þar eru ræður Rauðsmýrarmaddömunnar
besta dæmið. „Þeir koma til yðar í sauðarklæðum,“ sagði Halldór um
pólitíska andstæðinga sína í Rétti árið 1930. Meðan Sigurjón Jónsson vegur
að úlfr með endurskinsmerki, vegur Halldór Laxness að úlfi í sauðargæru.
Niðurstöður í leikritsformi
Hér höfum við nú skoðað samspil hugmynda um íslenska höfðingjalund
eins og hún birtist hjá fjórum höfundum. Fyrstir koma þeir Gunnar Gunn-
TMM 1994:4
31