Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Blaðsíða 41

Árni Bergmann
Minnispunktar um
tilverurök smáþjóðar
Snemma á þessu ári var ég þar nær staddur sem nokkrir ágætir menn fjösuðu
um það sín í milli á hverju þjóðin ætti von á fimmtugsafmæli lýðveldisins.
Einum fannst að sú hátíð væri kvíðvænleg, henni mundi fylgja óþolandi
helgislepja. Ég leyfði mér að efast um það, bjóst við því að haldnar yrðu
nokkrar meinlitlar hátíðaræður einn dag eða eina viku og síðan ekki söguna
meir.
Ætli þetta hafi ekki gengið eft ir þegar yfir landið er litið? Hátíðaræður voru
á sínum stað og ekki ástæða til að kvarta yfir þeim. En síðan ekki söguna
meir. Það er að segja: það hefur ekki farið mikið fyrir því, að íslendingar
notuðu tækifærið til að fjalla með nokkru kappi, þaðan af síður ástríðu, um
„spurningar um tilverurök þessarar norrænu eyþjóðar" (orðaval Halldórs
Laxness) sem eðlilegt væri að leituðu á hugann á stórafmæli. Má vera að
menn séu slegnir feimni við slíkar spurningar eða skorti þrek til að glíma við
þær, það er ekki gott að vita. Ef til vill brestur menn fyrst og síðast sjálfstraust
á þessum óvissu tímum.
Þessi feimni við tilverurökin verður skiljanlegri þeim sem rifjar það upp
sem íslendingar sögðu og skrifuðu árið 1944, þegar þeir voru eins og ölvaðir
af því að draumar rættust, töluðu tungum í þjóðarsamstöðunni miklu og
allt var nýtt og mögulegt. Sá talandi er ótrúlega fjarlægur orðinn. Ekki vegna
þess, að enginn getur Iifað til lengdar í rómantískri hátíðavímu sem nærist
á ljóðrænni söguskoðun, þótt öfundsvert sé að hafa lifað slíkar hrifningar-
stundir. Heldur vegna þess, að obbinn af því sem nú er að okkur haldið dag
hvern í umfjöllun um stöðu íslendinga í heiminum gengur þvert á það sem
menn hugsuðu og trúðu um það leyti sem lýðveldið var stofnað. Lausn hvers
vanda mátti þá finna í sjálfu sjálfstæði þjóðarinnar, óskertu fullveldi hennar
til að fara með öll sín mál. Menn sungu : „Svo aldrei framar íslands byggð sé
öðrum þjóðum háð“ og meintu það vafalaust. Nú keppast menn aftur á móti
við að finna rök fyrir því að þjóðin hljóti að vera öðrum háð og geri best í að
láta sér það vel líka. Fullveldi sé hvort sem er óframkvæmanlegt, óraunhæft
og úrelt fyrirbæri við ríkjandi aðstæður í heimsþorpinu þar sem hver þjóð
situr í nábýli við aðrar. Þjóðríkið sé reyndar nítjándu aldar draumur sem
TMM 1994:4
39