Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Side 71

kvennasögu og komst smám saman að því að húsmóðurhlutverkið hafði
breyst, að staða kvenna hafði ekki alltaf verið sú sama, og að þau mannrétt-
indi kvenna sem henni þóttu sjálfsögð höfðu einu sinni þótt fáránleg og verið
sótt með hörkulegri baráttu gegn kúgun og fordómum. Þar með er eins víst
að þessi stúlka hafi farið að skilja sjálfa sig upp á nýtt, sem efni í menntamann,
og innritað sig í öldungadeild menntaskóla.
Þannig getur söguleg þekking gert sögulegan sjálfsskilning manns með-
vitaðan. Við lærum að hann er sögulegur, afleiðing af breytilegri fortíð og
þar með viðfangsefni fyrir breytanlega framtíð.
Við skilgreinum okkur líka sem íslendinga og lítum flest á það sem
mikilvægt að íslenskt samfélag sé sjálfstætt að menningu og stjórn, eftir því
sem unnt er hverju sinni, án þess að hugsa endilega neitt um rökin fyrir því
að það sé mikilvægt. Þekking á sögu sjálfstæðisbaráttunnar gerir þennan
sjálfsskilning okkar meðvitaðan. Við fáum grun um hvers vegna okkur finnst
íslenskt þjóðerni og sjálfstæði mikilvægt.
Ef við yfirfærum dæmið sem ég tók um kvennasöguna nákvæmlega yfir
á sögu okkar sem íslendinga, þá verður afleiðingin óhjákvæmilega sú að
þekking á sjálfstæðisbaráttunni svipti okkur þjóðerniskennd okkar og sjálf-
stæðisvilja. En svo einfalt er málið auðvitað ekki. Ég tók kvennasöguna sem
dæmi til að skýra mál mitt einmitt af því að þar hefur verið að gerast
óvenjulega skýr hugarfarsbreyting í eina ákveðna stefnu. Mergurinn málsins
er sá að sagan gefur enga niðurstöðu fyrirfram, hún innrætir ekki ákveðinn
sjálfsskilning eða ákveðnar skoðanir. Þvert á móti opnar hún manninum leið
til að velja sér sjálfsmynd og framtíðaráform. Það getur vel verið að þekking
á sjálfstæðisbaráttunni veki hjá einhverjum efasemdir um eilíft gildi sjálf-
stæðis. En það getur líka gerst að hún skerpi skilning fólks á gildi þess að
varðveita sjálfstæði og þjóðmenningu. Hvort sem sagan gerir eykur hún
óhjákvæmilega skilning og innsýn og víkkar þannig valmöguleika mannsins.
V
Ég hélt því fram að það þyrfti að ríkja næstum einróma samstaða um þau
gildi sem væri lögð áhersla á í sögunámi. Meðal örfárra gilda sem allir
viðurkenna í samfélagi okkar er gildi þess að allir fái sem mestan skilning á
sjálfum sér og umhverfi sínu, að þeir kynnist ólíkum sjónarmiðum og öðlist
sem mest frelsi til að velja á milli þeirra. Okkur brestur stundum umburð-
arlyndi til að hafa þessi gildi í heiðri í einstökum málum sem við berum fyrir
brjósti. I sumar tók ég þátt í tilraun til að meta árangur 50 ára lýðveldis á
TMM 1994:4
69